Δύο Σημασίες τού Ανθρωπομορφισμού

Τής Κάρολ Κράιστ

Mάιος 2014

   «Το λάθος τού ανθρωπομορφισμού» ορίζεται ως «η πλάνη τής απόδοσης ανθρώπινων ιδιοτήτων στη θεότητα». Κάποιες πρόσφατες συζητήσεις με φίλες, - ους με έσπρωξαν να αναρωτηθώ με ποιόν τρόπο είναι λάθος ο ανθρωπομορφισμός.

   Οι Έλληνες φιλόσοφοι υπήρξαν μάλλον οι πρώτοι που ονομάτισαν τον ανθρωπομορφισμό ως φιλοσοφικό σφάλμα όταν σκεφτόμαστε την/ τονΘεό. Νοιώθοντας αμηχανία από τις ιστορίες τών κατακτήσεων τού Δία και τών άλλων θεών και θεαινών, διαχώρισαν τον Μύθο, τον οποίο θεώρησαν ευφάνταστο και ψευδή, και την αληθινή κατανόηση τής θεότητας που παρέχεται από την λογική ενατένιση και από την λογική σκέψη. Για τον Πλάτωνα, ο «Θεός» ήταν το αύταρκες, υπερβατικό Ον που δέν είχε σώμα και  οριζόταν από τη σχέση του με ό,τι άλλο. Για τον Αριστοτέλη, ο Θεός ήταν ο ακίνητος κινητής.

   Οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί θεολόγοι υιοθέτησν τη διάκριση μεταξύ μυθικής και φιλοσοφικής σκέψηες  για να ερμηνεύσουν(ή διά τής ερμηνείας να απαλλαγούν από) τις αντιφάσεις που  διέκριναν ανάμεσα στην απεικόνιση τού Θεού στη Βίβλο και τη φιλοσοφική τους αντίλιψη για την θεϊκή δύναμη. Ενώ ορισμένοι φιλόσοφοι θα προτιμούσαν να καταργήσουν τον Μύθο, οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί στοχαστές δέν μπορούσαν να καταργήσουν τη Βίβλο, ούτε  και ήθελαν να απαγορεύσουν τη χρήση της στη λειτουργία.

    Οι θεολόγοι ανάπτυξαν μια μέθορο αλληγορικής ερμηνείας συμφωνα με την οποία ο ανθρωπομορφισμός στη Βίβλο εθεωρείτο ότι συμβόλιζε υψηλότερες αλήθειες. Ως εκ τούτου, ο Θεός δέν «περπατούσε» αληθινά στον Κήπο τής Εδέμ, ούτε «θύμωσε» με τους ανθρώπους του∙ η υψηλότερη αλήθεια που βρίσκεται ενσωματωμένη εδώ είχε να κάνει με την αγάπη τού Θεού για τον κόσμο. Για ορισμένους θεολόγους, ακόμη και η αντίληψη περί της αγάπης τού Θεού για τους ανθρώπους έπρεπε να προσδιορι-στεί μέσω τής διαβεβαίωηση ότι αυτή η «αγάπη» ήταν αποστασιοποιημένη και δέν υπονοούσε πως ο Θεός είχε ανάγκη τον κόσμο.

    Όταν αρχίσαμε να συζυτάμε με την Τζούντιθ Πλάσκοου, που είναι η σύντροφός μου περί τα θεολογικά, πώς κατανοούμε τη Θεά και τον Θεό, έγινε προφανές ότι μια από τις βασικές μας διαφορές ήταν το αν έχει νόημα να σκεφτόμαστε τη Θεά και τον Θεό ως «πρόσωπο» που «νοιάζεται»  και «αγαπά» τον κόσμο. Η Τζούντιθ  επικαλέστηκε τις παραδοσιακές αντιλήψεις τής ανθρωπομορφικής πλάνης για να υποστηρίξει την γνώμη της ότι η Θεότητα είναι μια απρόσωπη δημιουργική δύναμη που είναι η βάση τού όντος. Άσκησε κριτική στην αντίληψή μου ότι η Θεά ή ο Θεός ορίζονται από μια σχέση φροντίδας, ελέου και αγάπης  για τον κόσμο, με μιαν ανθρωπομορφική  μορφή.

    Απαντώντας στη Τζούντιθ, υπερασπίστηκα τον ανθρωπομορφισμό. Υποστήριξα ότι, αν τιμάμε εμείς οι ίδιες την αγάπη και την κατανόηση μέσα μας, τότε έχει νόημα να «αποδίδουμε» αυτές τις «προσωπικές» ιδιότητες στη θεότητα που γνωρίζουμε από την εμπειρια μας.

    Στη «σχεσιακή»  φιλοσοφία τού Τσαρλς Χάσθορν (Charles Hartshorne) βρίσκω φιλοσοφική υποστήριξη στο πώς βιώνω τη θεότητα ως δύναμη και ως  παρουσία που αγαπά και έχει κατανόηση για μένα και όλα τα άλλα πλάσματα στον κόσμο. Ο Χάσθορν θεώρησε πως ήταν το αποκορύφωμα τής ανοησίας η  αντίληψη τής (δυτικής) φιλοσοφικής και θεολογικής παράδοσης ότι ο Θεός είναι αποστασιοποιημένος (χωρίς αισθήματα) και  ότι δέν έχει ανάγκη ούτε αυτόν ούτε άλλον κόσμο.

    Αντιθέτως υποστήριξε ότι ο Θεός πρέπει να θεωρείται ότι είναι η πλέον «σχεσιακή» από όλες τις «σχεσιακές» υπάρξεις, η ύπαρξη με την περισσότερη ενσυναίσθηση και με την περισσότερη αγάπη. Μια τέτοια θεότητα ορίζεται από τη σχέση της με τον κόσμο, και η σχέση της με τον κόσμο κατανοείται καλύτερα ως αγάπη και κατανόηση, που περικλείεται στην αντίληψη τού Χάρτχορν για την «θεία εμπάθεια» προς τον κόσμο. Έτσι λοιπόν – απάντησα στη Τζούντιθ -  αν η βίωση τών θεϊκών «αισθημάτων» για τον κόσμο είναι ανθρωπομορφισμός, τον αποδέχομαι και δέν τον θεωρώ πλάνη.

    Την ίδια στιγμή όμως  δέν θεωρώ ότι η Θεά έχει «αληθινά» ανθρωπόμορφο σόμα, όπως αυτά που απαθανατίστηκαν στα ελληνικά αγάλματα, ούτε καν εκείνα που απεικονίζονται στη φεμινιστκή τέχνη. Στην πραγματικότητα, οι μόνες εικόνες που βρίσκουν ανταπόκριση μέσα μου είναι εκείνες στις οποίες παίρνει ζωικές, φυστικές αλλά και ανθρώπινες μορφές. Για μένα ο κόσμος είναι το σώμα τής Θεάς.

   Πρόσφατα, μια φίλη μού είπε πως βρήκε  απελευθερωτική την  καινούρια γι’ αυτήν βουδιστική άσκηση, επειδή δέν την ανάγκασε να φαντάζεται τη Θεά με «θηλυκή» ή όποια άλλη μορφή. Επί πλέον, όπως είπε, στην βουδιστική της πραχτική είχε σταματήσει να «προσεύχεται στη Θεά για πράγματα». Αυτή η συζήτηση με προκάλεσε να ξανασκεφτώ τις «θεώρηση και βεβαίωση» τού ανθροπωμορφισμού – και αναμφίβολα θα οδηγήσει σε αναθεωρήσεις τού χειρογράφου τού βιβλίου.

   Αν και έχω απεικονίσεις τής Θεάς στο σπίτι μου – ιδίως τις πρώιμες μισοζωικές, μισοανθρώπινες – η «άσκησή» μου ποτέ δέν συνεπαγόταν το να «φαντάζομαι» μια θηλυκή Θεά και μετά να προσεύχομαι σε αυτή. Όπως είπα στη φίλη μου, περισσότερο «νοιώθω»   και «διασθάνομαι» τη Θεά και λιγότερο τη «βλέπω».Για μένα, η παρουσία τής Θεάς είναι  μια αίσθηση – την οποία μερικές φορές νοιώθω να μπαίνει μέσα από τους πόρους τού δέρματός μου – μιας παρουσίας που αγαπά και φροντίζει εμένα και  κάθε άλλο ον στον κόσμο.

   Στ’ αλήθεια μερικές φορές βιώνω αυτή την παρουσία σε μέρη που έχουν άλλες, - οι θεωρήσει ιερά, όπως κάποιες σπηλιές και βουνά στην Κρήτη, και την έχω βιώσει στις εικόνες τής Παναγίας σε ιερούς τόπους στην κρήτη. Όμως  «προτιμώ» τις θεάσεις τής θείας παρουσίας με ανθρώπινη μορφή. Επίσης  βιώνω καθημερινά τη «χάρη τής Θεάς» στα πουλιά που κάνουν μπάνιο στην κρήνη του κήπου μου, στις πεταλούδες και στις μέλισσες που πετουν εκεί.

     Κάποιαν εποχή προσευχόμουν έντονα στη Θεά  «για πράγματα» - έναν έρωτα, την ελληνική μου υπηκοότητα, για την επιτυχία τών προσκυνημάτων μας. Συχνά απογοητευόμουν όταν δέν λάβαινα αυτό για το οποίο προσευχόμουν. Αυτό με οδήγησε σε διαφοροποίηση τη μορφή τών προσευχών μου. Τώρα τείνω να ζητώ από τη Θεά να είναι μαζί μου σες εποχές ανάγκης – και όχι για συγκεκριμένα αποτελέσματα.

     Συμπεραίνω  από αυτό eceive πως είναι σημαντικό αν διαχωρίζουμε τουλάχιστον δύο μορφές ανθρωπομορφισμού. Αν «ανθρωπομορφισμός» σημαίνει πως η θεότητα έχει συγκεκριμένη ανθρώπινη μορφή (θηλυκή, αρσενική, τρανς ή κάτι άλλο), τότε συμφωνώ πως αυτό είναι λάθος και πρέπει να αποφεύγεται.

   Όμως αν ο ανθρωπομορφισμός σημαίνει πως η θεότητα έχει ανθρωποειδή (και φυτική, μεταλλική, ζωική) συνειδητότητα και αισθήματα, τότε μπορώ να υποστηρίξω πως αυτή η δεύτερη μορφή ανθρωπομορφισμού δέν είναι λάθος.

     Να προσθέσω ότι όταν προσευχόμαστε σε μια Θεά ή έναν Θεό που νοιάζεται για τον κόσμο, δέν πρέπει να υποθέτουμε πως όλες μας οι προσευχές για «πράγματα» μπορουν να εισακουστούν. Το είδος τής απάντησης  στις προσευχές μου, το οποίο σήμερα βρίσκω γεμάτο νόημα, είναι η βίωση τής θεϊκής παρουσίας στην εαυτή μου και σε όλα τα άλλα όντα. Η Θεά είναι η χάρις τής ζωής μέσα μου και βρίσκετια μαζί μου σε ό,τι και να κάνω, με αγαπά και με κατανοεί όπως δέν μπορεί κανείς άλλος να κάνει. Με εμπνέει πάντα να αγαπώ και να καταλαβαίνω περισσότερο τον κόσμο και ολόκληρη τη ζωή.

Carol is a founding mother in feminism and religion and women’s spirituality. Her books include She Who Changes and Rebirth of the Goddess and the widely-used anthologies Womanspirit Rising and Weaving the Visions