Άσφοντελ Λονγκ (1921-2005) ακτιβίστρια, συγγραφέας, καθηγήτρια, φεμινίστρια, θεαλόγος

Όταν Την υψώνουμε, υψωνόμαστε. Όταν υψωνόμαστε, Την υψώνουμε

Άσφοντελ  Λονγκ

Με βαθιά θλίψη ανακοινώνουμε ότι η Άσφοντελ Λονγκ πέθανε την 1η Φεβρουαρίου 2005, αφήνοντας πίσω της ένα μεγάλο κενό.

   Η Άσφοντελ γεννήθηκε το 1921 στην Αγγλία, από Πολωνοεβραίους γονείς, πρόσφυγες. Βαφτίστηκε Πωλίν αλλά επέλεξε το όνομα Ασφόδελος όταν βυθίστηκε στο έργο της Θεάς. Τήν αποκάλεσαν Γιαγιά του Κινήματος της Θεάς στην Αγγλία.

   Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας Γυναικών γιά την Θεολογική Έρευνα, της Ομάδας Μελέτης Μητριαρχίας του Λονδίνου (1975) και του Δικτύου Έρευνας και Ανάκτησης (1980). Αποφοίτησε από τη Θεολογική Σχολή του πανεπιστημίου του Λονδίνου το 1983 σε ηλικία 62 χρόνων. Το 1996 έγινε η πρώτη καθηγήτρια γιά τη Σοφία στο πανεπιστήμιο των Αγίου Μάρκου και Ιωάννη στο Πλύμουθ.

      Ο κύκλος μαθημάτων που δίδαξε, με γενικό τίτλο «Θηλυκές Πλευρές της Θεότητας» (Female aspects of deity) διδασκόταν στο Κέντρο Συνεχούς Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου του Σάσεξ συνεχώς από το 1987 ως το 1994. Το πρόγραμμα περιελάμβανε θέματα όπως Θεές του Κόσμου, Θεές της Βρετανίας και Θεές της Αρχαίας Εγγύος Ανατολής.

      Συνεργάστηκε με την Ματζέντα Γουάιζ που  έδωσε μαθήματα τελετουργιών στον ίδιο κύκλο μαθημάτων.

    Από το 1993 ως το 1996, δίδαξε στο πρόγραμμα Φεμινιστικής Θεολογίας του πανεπιστημίου της Ουαλλίας, πάλι, με κέντρο το θέμα Θηλυκές Πλευρές της Θεότητας. Το πρόγραμμα αυτό οδηγούσε στο Πτυχίο Φεμινιστικής Θεολογίας  που γινόταν δεκτό ως τμήμα του ΒΑ (Bachelor of Arts) σε πολλά πανεπιστήμια. Έδωσε παρόμοια μαθήματα το 1996 στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο Αγίων Ιωάννη και Αγίου Μάρκου στο Πλύμουθ.

   Η Άσφοντελ έγραψε πολύ γιά θέματα της Θεάς καθώς και γιά την ιστορία των Εβραίων γυναικών και τον αντισημιτισμό. Στο βιβλίο της Σε ένα άρμα που το σέρνουν λιοντάρια: η αναζήτηση του θηλυκού στη θεότητα (έκδοση The Women's Press, Λονδίνο, 1992 και Crossing Press, Freedom Καλιφόρνια 1993) είναι η ανάλυση της Σοφίας και των θεαινών που ταυτζονται μ’ αυτήν στις παραδόσεις των Εβραίων και της Αρχαίας Εγγύος Ανατολής, με ειδική έρευνα γιά τις καταγωγές του Δυτικού Πολιτισμού και στη Χόκμα – Σοφία – την ακμή, την εξορία και την επιστροφή της. Το βιβλίο αγγίζει και ένα θέμα που σήμερα είναι κοινός τόπος γιά όσους, -ες μελετούν τη Βίβλο αλλά τότε δέν ήταν ακόμη γνωστό στο ευρύ κοινό, δηλαδή ότι οι αρχαίοι Εβραίοι δέν ήταν μονοθεϊστές, αλλά λάτρευαν τόσο τον θεό Γιαχβέ όσο και τη θεά Ασερά.

      Στο βιβλίο αυτό το υλικό, αν και αρκετά πυκνό, είναι προσιτό σε όλες, -ους και αναλύει τις αιτίες του μισογυνισμού. [1]

     Μεγάλη επιρροή άσκησαν και τα άρθρα της, μεταξύ των οποίων μπορούμε να αναφέρουμε τα

The Goddess Movement in Britain Today (=Το Κίνημα της Θεάς στην Αγγλία Σήμερα), που περιελήφθη στο Feminist Theology (=Φεμινιστική Θεολογία), περιοδική έκδοση των εκδόσεων  Sheffield Academic Press τον Ιανουάριο του 1994

The One and the Many: the Great Goddess Revisited (Η Μία και οι Πολλές: Επανεξέταση της Μεγάλης Θεάς), που εκδόθηκε πολλές φορές (ενδεικτικά: Wood and Water 53, Winter Solstice 1995 και Feminist Theology, May 1997) και το οποίο περιλαμβάνουμε κι’ εμείς σ’ αυτήν την μικρή συλλογή.

   Ανάμεσα στα άλλα, η Άσφοντελ έγραψε ποιήματα που εκδόθηκαν με τον γενικό τίτλο Athene Revisited από το Συγγραφικό Εργαστήρι στην Καλκούτα (Writers Workshop, 1999) σε μιάν εκπληχτική χειροποίητη έκδοση.

 

Η κηδεία της έγινε στις 7 Φεβρουαρίου. Λίγες μέρες πριν πεθάνει τηλεφώνησε σε μιά φίλη και συνεργάτιδα, γιά να κανονίσουν μαζί την κηδεία της. Διάλεξε να διαβαστούν μερικά αποσπάσματα από το Άσμα Σολομώντος*, που υπήρξαν μιά από τις πηγές γιά το ιστορικό της πιά βιβλίο Με ένα Άρμα που τό Σέρνουν Λιοντάρια και ένα τραγούδι που αγαπούσε να τραγουδά. Διαβάστηκαν ακόμα ποιήματα από τους γιούς της γραμμένα γι’ αυτήν, καθώς και ένα δικό της ποίημα.

      Το τραγούδι που αγαπούσε και τα αποσπάσματα από το Άσμα Σολομώντος δίνουν μιά πολύ καλή εικόνα της γυναίκας αυτής. Τό τραγούδησαν στην κηδεία της, με τον εγγονό της να παίζει στο πιάνο τη μουσική του:

1

χόρεψα το πρωί

που άρχισε ο κόσμος  

χόρεψα στο φεγγάρι

και στ’ αστέρια και στον ήλιο

χόρεψα στα νερά 

και χόρεψα στη γη   

την πιό σκοτεινή ώρα    

γεννήθηκα     

Χορέψτε, λοιπόν, όπου κι’ αν είστε

Γιατί είμαι η Κυρά του Χορού, μάς είπε

Και γω θα σάς αγαπώ όπου κι’ αν είστε

και θα σέρνω τον χορό σας, μάς είπε       .

2

Χόρεψα το βράδυ     

Όταν έγινε μαύρος ο ουρανός

Κι’ η σελήνη κοκκίνισε

κι’ ήρθε ορμητική η θάλασσα

έθαψαν το σώμα μου

και νόμισαν ότι έφυγα  

όμως είμαι εγώ ο χορός

κι’ ακόμα συνεχίζω

Χορέψτε, λοιπόν, όπου κι’ αν είστε

Γιατί είμαι η Κυρά του Χορού, μάς είπε

Και γω θα σάς αγαπώ όπου κι’ αν είστε

και θα σέρνω τον χορό σας, μάς είπε       

3

χόρεψα τη νύχτα

όταν η σελήνη ανεβαίνει

και χόρεψα από χαρά

ο χορός ποτέ δέν πεθαίνει

χορεύω τον λαβύρινθο

στη βαθιά πράσινη γη

και χορεύω τον θάνατο

και χορεύω τη γέννα

Χορέψτε, λοιπόν, όπου κι’ αν είστε

Γιατί είμαι η Κυρά του Χορού, μάς είπε

Και θα σάς δίνω ζωή όπου κι’ αν είστε

Και θα δώσουμε τα χέρια στον χορό μου, μάς είπε

4

Χορεύω το πρωί

σε μιά λίμνη από φως

και χορεύω στα χόρτα

και στα άνθη της απόλαυσης  

κι’ οδηγώ τον ήλιο

επειδή γελώ καθώς χορεύω

κι’ ο χορός συνεχίζεται

Χορέψτε, λοιπόν, όπου κι’ αν είστε

Γιατί είμαι η Κυρά του Χορού, μάς είπε

Και θα σάς δίνω ζωή όπου κι’ αν είστε

Και θα δώσουμε τα χέρια στον χορό μου, μάς είπε*

 Και από το Άσμα Ασμάτων  - ή Άσμα Σολομώντος- η ίδια η Λονγκ είχε διαλέξει τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Τη γνώση της τάξης του κόσμου και τη λειτουργία των στοιχείων

Την αρχή και το τέλος και τη μέση του κόσμου

Την τροπή των ηλιοστασίων και τις αλλαγές των εποχών

Τον κύκλο των χρόνων και τη θέση των άστρων

Τη φύση των ζώων και τον χαρακτήρα των θηρίων

Την δύναμη των πνευμάτων και την λογ+κή των ανθρώπων

Και όλα τα μυστικά και τα φανερά έχω γνωρίσει

διότι η Σοφία, δημιουργός του παντός, μού τά δίδαξε.

Διότι εν αυτή υπάρχει πνεύμα ευφυΐας, ιερό, μοναδικό και πολύπλευρο ,

λεπτό, ευκίνητο, διαυγές,

καθαρό, αυτόνομο και ξεχωριστό,

άτρωτο, με αγάπη γιά το καλό, πρόθυμο,

ακατανίκητο, καλό, ανθρώπινο, σταθερό, σίγουρο, ελεύθερο από άγχος,

παντοδύναμο, τα πάντα εποπτεύον, διεισδυτικό σε όλα τα πνεύματα, ευφυές και νοήμον.

Διότι η Σοφία είναι πιό κινητική από κάθε κίνηση, επειδή η καθαρότητά της διαχέεται και διαπερνά τα πάντα

Διότι  Εκείνη είναι η ανάσα της ισχύος του Θείου και καθαρή εκπόρευση της δόξας του Αιώνιου. Έτσι τίποτα ανίερο δέν μπαίνει μέσα της.

Η Σοφία απλώνεται από το ένα ως το άλλο άκρο της γης και διευθετεί τα πάντα καλά.

      

Άλλα Έργα:

Συλλογή Ποιημάτων με τίτλο Athene Revisited , έκδοση Writers Workshop,  Καλκούτα  1999, δεμένο και φτιαγμένο με το χέρι από  το ίδιο ύφασμα από το οποίο γίνονται τα σάρι (Ορισμένα από αυτά τα ποιήματα δημοσιεύτηκαν στο Voyage από την Women's Poetry Publishing Collective, Λονδίνο, 1977)

  If Women Want to Speak what Language do they Use? (: Όταν οι Γυναίκες θέλουν να μιλήσουν, ποιά γλώσσα μιλούν;) Εκδόσεις Beyond Patriarchy, Λονδίνο 1977

One Foot on the Mountain, (Με το ένα πόδι στο βουνό), έκδοση Onlywoman Press, Λονδίνο,

1979; 

 Panakeia, Λονδίνο 1980

Bread and Roses, Virago, Λονδίνο 1982

 Arachne, Matriarchy Research and Reclaim Network, Λονδίνο 1984-91

  Wood and Water, Λονδίνο 1985-99

  Lunar Calendar, Luna Press, Boston 1990-99

 GoddessingRegenerated, Malta, 1997-9

  Gravesiana, Oxford 1998.

Η ΑΣΦΟΝΤΕΛ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ

της Ευτυχίας Λεοντίδου

Είχα την τύχη και την τιμή να γνωρίσω την Άσφοντελ Λονγκ το Δεκέμβρη του 1999 σε μια συνάντηση του κύκλου γυναικών στον οποίο συμμετείχε. Ήταν άρρωστη με διαρκείς πόνους, και οι δυνάμεις της την είχαν εγκαταλείψει σε βαθμό που χρειαζόταν βοήθεια για να περπατήσει. Και όμως οι γυναίκες μού είπαν ότι ερχόταν σε αρκετές από τις συναντήσεις. Θέμα μας στις 13/12/1999 ήταν η ανάλυση του συμβολισμού των Χριστουγέννων από θηλυκή και εσωτερική σκοπιά. Η Άσφοντελ δεν μιλούσε πολύ αλλά η παρουσία της απέπνεε μια σοφία [2],μιαν αρχοντιά. Την θυμάμαι να μάς διαβάζει από ένα βιβλίο που είχε φέρει μαζί της κάποιες εκπληκτικές πληροφορίες, που μεταξύ άλλων αφορούσαν την αστρονομική - αστρολογική διάσταση της γέννησης του Ιησού, όπως και την αντιστοιχία των χριστιανικών συμβόλων με τους Ηράκλειους άθλους. Αξίζει να αναφέρω ότι η Άσφοντελ είχε μελετήσει σε βάθος την Ελληνική μυθολογία και την γνώριζε πολύ καλά. Δυστυχώς δεν θυμάμαι ποιό ήταν το βιβλίο, αλλά οι πληροφορίες αυτές ενθουσίασαν όσες είχαμε (και έχουμε!) ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ενασχόληση με τα άστρα και την μυθολογία, και προκάλεσαν ζωηρή συζήτηση για το νόημα του κάθε συμβόλου, τον συσχετισμό του με σύμβολα της Θεάς, των αρχαίων μητριαρχικών θρησκειών κ.ο.κ. Συζητήσαμε επίσης για τα ιερά φυτά, τα ιερά ζώα, τα ειδικά γλυκά του ηλιοστασίου, ακόμα και το λαϊκό Ελληνικό μύθο των καλικάντζαρων! Στο τέλος της συνάντησης μάςς χάρισε από ένα σεληνιακό ημερολόγιο, στην δημιουργία του οποίου είχε συμβάλει με ποιήματά της, και τεύχη του περιοδικού Goddessing, του οποίου τακτική συνεργάτιδα υπήρξε για χρόνια.

Η ομάδα ήθελε να ταξιδέψει στην Ελλάδα και στη συνάντηση αυτή έγινε μια πρώτη συζήτηση για το ταξίδι τους. (Πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 2000, με επίσκεψη στους Δελφούς και σε άλλους ιερούς τόπους) Ρωτήσαμε την Άσφοντελ αν θα ερχόταν μαζί αν και ξέραμε πόσο δύσκολο θα της ήταν να ταξιδέψει. Η απάντησή της ήταν ξεκάθαρη: όχι, δεν ήθελε να ξαναπάει στην Ελλάδα. Την ρωτήσαμε γιατί. «Έχω πάει στην Ελλάδα», απάντησε η Άσφοντελ, «πριν από 10 χρόνια. Πήγα στο Μαντείο των Δελφών και ζήτησα ένα χρησμό. Η απάντηση που πήρα ήταν απόλυτα σαφής. Είναι δύσκολο να σας το εξηγήσω. Δεν έχει νόημα να ξαναπάω πριν πραγματοποιηθεί ο χρησμός. Τότε όμως, έχω σκοπό να πάω και να ζητήσω τον επόμενο.»  Την ρωτήσαμε ποιος ήταν ο χρησμός. Δίστασε λίγο. Τελικά αποφάσισε ότι μπορούσε να μας πει. «Ρώτησα», είπε, «τη Θεά, πότε θα έρθει η μέρα των γυναικών. Η απάντηση ήταν, αύριο.»

                                                                                                4/12/2005

Ακολουθούν άρθρα της ίδιας της Άσφοντελ Λονγκ γιά τη σημασία της τελετουργίας, γιά θέματα που ενδιαφέρουν ιδιαίτερα εμάς τις Ελληνίδες, καθώς και, ενδεικτικά, το πρόγραμμα των πανεπιστημιακών μαθημάτων που παρέδιδε γιά ένα μεγάλο διάστημα

Τί είναι η γυναικεία τελετουργία; Τί σημαίνει η γυναικεία τελετουργία γιά μένα;     Αυτό το άρθρο ήταν η συμμετοχή της Άσφοντελ Λονγκ στον «Διάλογο γιά τις Γυναικείες  Τελετές και Λειτουργίες» (Dialogue on Women, Ritual and Liturgy),  στην Επετηρίδα της Ευρωπαϊκής Εταιρείας γιά τις Γυναίκες στη Θεολογική Έρευνα (Yearbook of the European Society of Women in Theological Research, Peeters (Leuven, 2001) Όταν ήμουν παιδί, μεγαλώνοντας σε μιάν Ορθόδοξη Εβραϊκή οικογένεια, μέ βασάνιζαν δύο αντίθετα συναισθήματα γιά τη θρησκεία μου. Από τη μιά μεριά, όταν καθόμουν στη συναγωγή με τις άλλες γυναίκες, μού φαινόταν πικρά απογοητευτικός ο αποκλεισμός μας από την «αληθινή λειτουργία» που έκαναν οι άντρες κάτω. Από την άλλη, όταν φτάναμε στα μέρη της λειτουργίας που είχαν σχέση με όλους μας, όπως εκείνο που είχε σχέση με τους νεκρούς, εγώ, σαν παιδί χωρίς μητέρα, ένοιωθα να γίνομαι μέρος κι’ εγώ της παρέας των γυναικών που θρηνούσαν, χρησιμοποιούσαν τα άλατα και παρηγορούσαν η μιά την άλλη. Είχα την αίσθηση πως ήμουν μιά γυναίκα ανάμεσα σε άλλες γυναίκες, πως είχαμε σύνδεσμο μεταξύ μας και πως, παρ’ όλο το άχαρο οικογενειακό μου περιβάλλον, που μέ έκανε συχνά να νοιώθω αποξενωμένη, αυτές οι στιγμές στις οποίες που θρηνούσαμε μαζί μέ έφερναν σε επαφή με μιά πραγματικότητα βασάνων, αλλά και ελπίδας, που ξεπερνούσαν τις καθημερινές δυσκολίες.  Μού φαινόταν πως με έφερνε σε βαθιά σχέση όχι μόνον με τις γυναίκες γύρω μου, αλλά και με μιά μακριά σειρά γυναικών που πενθούσαν, παρηγορούσαν και δυνάμωναν η μιά την άλλη. Κοιτώντας πιά πίσω, καταλαβαίνω πως ένοιωθα ότι ένα μέρος αυτής της δύναμης έρεε από την τελετουργική ευκαιρία του πένθους που ήταν κοινό με άλλες γυναίκες και, πολύ λιγότερο, σε μιάν ατομική , μοναχική διαδικασία.      Θυμάμαι και άλλο ένα, παρόμοιο οξύμωρο. Στην οικογενειακή ζωή και στην Εβραϊκή κοινότητα, μέ ενοχλούσε το γεγονός ότι δινόταν προτεραιότητα στα αγόρια γιά ολόκληρη τη ζωή, καθώς και στην ενηλικίωση σε βάρος των κοριτσιών. Όμως το άναμμα των κεριών το Σάββατο ήταν γυναικεία δουλειά και μόνο – και αυτή ήταν η πιό ιερή ώρα της εβδομάδας. Διαισθανόμουν μιά πολύ μεγαλύτερη δύναμη ανάμεσα στις γυναίκες απ’ ό,τι στην καθημερινότητα, καθώς βίωνα εκείνες τις στιγμές και μιά κοινότητα γυναικών που ξεκινούσε από το βάθος των αιώνων και που προστάτευε με τα χέρια της την ιερότητα του Σαββάτου.      Τίποτε απ’ όλα αυτά δέν γινόταν σαφές στην καθημερινή ζωή της ομογένειας μου – της μητριάς μου, της μητέρας της και της αδελφής της – που είχε δεχτεί και προωθούσε την αντρική υπεροχή  στη θρησκεία και στη δημόσια ζωή (αν και η γνώμη τους γιά τους άντρες στην ιδιωτική ζωή ήταν πολύ πιό κριτική). Αυτές οι τελετουργίες που ήταν αποκλειστικά γυναικείες και είχαν σχέση με την τήρηση του σπιτιού όπως πρέπει, την υπακοή σε όλους τους διατροφικούς κανόνες και τη διαχείριση των εορταστικών γευμάτων, ιδίως του Πάσχα και τω μεγαλύτερων εορτών. Όμως παρουσιάζονταν μόνον ως απλές πραχτικές πλευρές των γυναικείων καθηκόντων.     Έτσι τα μηνύματα που έφταναν ως εμένα την εποχή που μεγάλωνα ήταν μικτά: από τη μιά μεριά, η ανάδραση των γυναικών καταφανώς αποτελούσε το βασικό πλέγμα της θρησκείας. Από την άλλη, αυτή η ανάδραση εθεωρείτο συνολικά λιγότερο σημαντική από τον ηγετικό αντρικό ρόλο στη θρησκεία και σε όλες τις άλλες μορφές της δημόσιας ζωής. Όμως, πίσω από αυτό το παράδοξο, υπήρχαν οι ακέραιες σχέσεις των γυναικών που τελούσαν μαζί τα ιερά τους καθήκοντα, μέσα από μιά κοινότητα όπου μοιράζονταν τη δύναμη και τον πόνο που αποτελούσαν τις ζωές τους.     Έφυγα από το σπίτι ως νεαρή έφηβη και μπήκα στον κόσμο της πολιτικής και της δουλειάς, νομίζοντας πως είχα αφήσει τη θρησκεία και την τελετουργία πίσω μου γιά πάντα. Αυτό σήμαινε πως έγινα «λαϊκή Εβραία», μπαίνοντας στο αντιφασιστικό κίνημα του’ 30 και του 40, αλλά και αργότερα, τρεις σχεδόν δεκαετίες μετά, δουλεύοντας εμπνευσμένη από το όραμα μιάς πιό δίκαιης κοινωνίας. Αυτό αγκάλιαζε όχι μόνον την ανακατανομή του πλούτου, μιά πιό δίκαιη κατανομή ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, αλλά και την ισότητα των φύλων. Όποια κι’ αν ήταν η επιτυχία του πρώτου στόχου, ο δεύτερος ήταν πάντα πολύ μακρινός και γινόταν φανερό ότι οι γυναίκες  υπόκεινταν σε νέες μορφές εκμετάλλευσης τίς οποίες επί τέλους αντιμετώπιζε με πάθος το όλο και πιό πλατύ φεμινιστικό κίνημα.     Σ’ αυτό το σημείο τα δύο μισά της ζωής μου ενώθηκαν. Η ανέκφραστη μέχρι τότε αλληλεγγύη των γυναικείων τελετουργιών, όπως τίς ήξερα στα παιδικά μου χρόνια, γιορταζόταν τώρα ανοιχτά. Και πουθενά δέν ήταν τόσο λαμπρή όσο στους νέους  κύκλους της Θεάς. Εκεί το αρχικά αμιγώς πολιτικό έγινε σύντομα μιά πνευματική εμπειρία. «Οι προαιώνιες τελετουργίες που εφεύραμε το βράδυ της περασμένης Παρασκευής», όπως τίς περιέγραψε μιά γυναίκα, δίνουν την εικόνα αυτής της πλευράς της δραστηριότητάς μας. Οικοδομήσαμε καινούριες τελετές ξεθάβοντας υλικά από την Παράδοση, από εποχιακά ημερολόγια μαγειρικής, από συνήθειες και πραχτικές της Νέας Εποχής και του Παγανιστικού κινήματος και από την ψυχολογία του Γιούνγκ. Αυτές οι τελετές ήταν απλές, χτισμένες πάνω σε λίγες γενικές αρχές: ήταν παρούσες μόνον γυναίκες, κάθε τελετή αναγνώριζε την ιερότητα ενός τόπου, μιάς ημερομηνίας ή ενός γεγονότος, και ταυτόχρονα τιμούσαμε την κατάλληλη Θεά κάθε φορά, όποιαν ή όποιες δηλαδή είχαν σχέση με τον τόπο, τον χρόνο ή/και τις συνθήκες. Ανάβαμε κεριά και χύναμε νερό, γιά να κάψουμε και να ξεπλύνουμε τους τωρινούς μας πόνους και τα βάσανα, γιά να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε το καινούριο και το θετικό. Ο γιορτασμός τελείωνε με ένα «γλέντι» και με «ιστορήσεις».    Μπορούσαμε να δημιουργούμε πιό πολύπλοκες τελετές, αλλά οι βασικές, που συνήθως σήμαιναν ότι κάποιες γυναίκες έπλεναν σιωπηλά τα χέρια των άλλων γυναικών, στην αρχή ήταν ικανοποιητικές όσο κι’ οι πιό πολύπλοκες. Τί εννοώ μ’ αυτό; Μιλώ γιά αυτά που εγώ ένοιωσα, αλλά ξέρω ότι και άλλες γυναίκες ένοιωσαν παρόμοια. Αυτό που εκφραζόταν καθαρά στην τελετουργία ήταν η πραγματικότητα του πόνου και της ελπίδας, η αίσθηση ότι κάνουμε κάτι ωραίο και σωστό, η δυνατότητα- και η ικανότητα – να παρηγορήσουμε και να υποστηρίξουμε η μιά την άλλη και, πάνω απ’ όλα, η βεβαιότητα ότι ουσιαστικά αυτό που κάναμε ήταν αυτό που έκαναν οι γυναίκες εδώ και χιλιάδες χρόνια και πως συμβόλιζε γιά μάς έναν θρίαμβο της γυναικείας ενότητας και της δύναμης εδώ και χιλιετίες. Το ότι όλα αυτά δημιουργούνταν μέσα από την αντίληψη της Θεάς σήμαινε γιά μάς μιάν ακόμη παραδοχή: την αποδοχή της πνευματικής μας πλευράς. Επαναλαμβάνω εδώ αυτό που έχω πει συχνά στις τελετές μας: «Υψώνοντάς Την, υψώνουμε τις εαυτές μας. Υψώνοντας τις εαυτές μας, υψώνουμε Εκείνην.»       Σ’ αυτή τη δραστηριότητα, ανακάλυψα πως επιβεβαίωνα τις ασαφείς συλλήψεις των παιδικών μου χρόνων. Οι Εβραίες που μοιρολογούσαν,  ευλογούσαν, μαγείρευαν  και οργάνωναν τα γεύματα στις εστίες τους ήταν αληθινά μέρος της μακριάς και συνεχούς παράδοσης της ιερής γυναικείας δραστηριότητας. Εδώ υπάρχει αληθινά ένας συσχετισμός που γίνεται φανερός στην σύγχρονη επανάκτηση της Ιερότητας του θηλυκού και γενικότερα της Ιερότητας που είχε χαθεί στη θηλυκή της μορφή. Επί πλέον, αυτή η τελευταία σύλληψη έχει οδηγήσει στην έρευνα γιά την κρυμμένη και ιστορική παρουσία της Θηλυκής Ιερότητας στον Ιουδαϊσμό και στην εκτίμηση του πλούτου που είχαν οι αρχικές μορφές της θρησκείας, της ιερότητας που έχει συσκοτιστεί από την πατριαρχία. Έτσι οι γυναικείες τελετουργίες ενώνουν το πνευματικό με το διανοητικό και το πολιτικό: βοηθούν στην ίαση και την  ολοκλήρωση, την ακεραιότητα, συμβάλλοντας βαθιά στην ενδυνάμωσή μας.

Μία ή Πολλές;

Επιστροφή στη Μεγάλη Θεά

Διάλεξη στο Ετήσιο Συνέδριο Φεμινιστικής Θεολογίας, Δουβλίνο 1996

"Ακόμη και οι έμπειροι μελετητές συχνά ξαφνιάζονται όταν ανακαλύπτουν τη Μεγάλη Θεά παντού, να μεταμορφώνεται  πολιτισμικά από λουλούδι σε λουλούδι.»

Πάνος Δ. Βαρδής  (1988:89)

Είμαι πολύ ευτυχισμένη που βρίσκομαι εδώ στην άγια Ιρλανδία, που μού  φαίνεται πολύ καλός τόπος γιά την εξερεύνηση του σημερινού μας θέματος:  «Η Θεά: μία και πολλές». Αυτό το θέμα βρίσκεται στο μυαλό μου εδώ και πολύν καιρό, επειδή βλέπω τη γενική παρανόηση και, ορισμένες φορές, τον λεκτικό πόλεμο, που ξεσπάει ανάμεσα σε ανθρώπους που αληθινά θα μπορούσαν να ανακαλύψουν πολλά κοινά αν κοιτούσαν πέρα από τις συμβατικές σημασίες των λέξεων. Συγκεκριμένα βοηθήθηκα στον προσδιορισμό του θέματός μου από το γενικό θέμα αυτού του συνεδρίου: «Όντας γυναίκες: Τρόποι Γνώσης», αφού είναι ακριβώς από αυτήν την πλευρά που χρειάζονται τώρα εξερεύνηση οι μέθοδοι και οι τρόποι – που τώρα μόνον αναφύονται – με τους οποίους μπορούμε να γνωρίζουμε ό,τιδήποτε. Πιστεύω πως δέν υπάρχει γενική συμφωνία γιά τη λέξη «Θεά» σήμερα, ανάμεσα σε όσες τη χρησιμοποιούν και σε όσες, -ους την ακούνε ή τη διαβάζουν.

   Σ’ αυτή την εισήγηση θα ασχοληθώ με διάφορες αντιλήψεις γι’ αυτό το θέμα, όπως τίς έχω δει στις δύο δεκαετίες του ακτιβισμού μου στα περί την Θεά. Αυτό είναι απλώς ένα πρώτο στάδιο προς το ξεκαθάρισμα του πεδίου πριν προσπαθήσουμε να διατυπώσουμε έναν ορισμό. Όμως ελπίζω πως τα συμπεράσματα μπορούν να συμβάλλουν στη συμφιλίωση ανάμεσα σε ανθρώπους που προέρχονται από διαφορετικές παραδόσεις και έτσι να απελευθερωθεί ενέργεια γιά την εκπλήρωση των κοινών μας αγώνων και των κοινών μας ελπίδων.

   Υπάρχουν πολλοί τρόποι να οριστεί – και να γίνει κατανοητή - η σημασία της λέξης «Θεά». Θα ασχοληθώ με την πρώτη λίγο πιό επισταμένα, μιάς και είναι ίσως  η πιό επίμαχη: αναφέρεται σε ένα μοναδικό, ανώτατο, οικουμενικό, θεϊκό ον, που αναγνωρίζεται και γίνεται αποδεκτό ως θηλυκό. Αυτή η θεότητα θεωρείται πως είναι το θηλυκό αντίστοιχο του Θεού και τόν αντικαθιστά ως μόνο και Υπέρτατο Δημιουργό. Σ’ αυτό το σχήμα, «Εκείνος», παρ’ όλο που υποτίθεται δέν έχει φύλο, μέχρι πρό τινος αναφερόταν και αναγνωριζόταν ως αρσενική οντότητα, στοιχείο που χρωμάτιζε και διέστρεφε τη θέση των γυναικών σε τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες και στη Δυτική κοινωνία και κουλτούρα γενικά. «Εκείνη» είναι η αρχαία Μητέρα Θεά που, σε διάφορες μορφές και με διάφορα ονόματα, λατρευόταν από τους ανθρώπους γιά αιώνες  - από τα παλαιολιθικά χρόνια μέχρι την εγκαθίδρυση του μονοθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο, και μετά φαίνεται να νικήθηκε γιά 1500 χρόνια, γιά να επιστρέψει όμως σήμερα ορμητικά. Πιό κάτω θα συζητήσω άλλες πλευρές της. Είναι μιά θεά γιά τις γυναίκες και γιά όσους άντρες που είναι πρόθυμοι να ακούσουν το μήνυμά της, μιά θεά που δέν θα σώσει τις ψυχές μας ατομικά αλλά που, με τη βοήθεια των πιστών της, θα σώσει τον ίδιο τον πλανήτη. Προσφέρει μιάν εναλλακτική θέαση της γυναικείας θεότητας, τονίζει την ιερότητα της φύσης και σώζει τα σώματα και τη βιολογία των γυναικών από την έχθρα που μάς έχουν κληροδοτήσει οι θρησκευτικές ιδέες της Δύσης. Όμως, όσο διαφορετικός κι’ αν είναι ο χαρακτήρας του μηνύματός της από τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, ένα κυρίαρχο στοιχείο παραμένει το ίδιο: αυτή η άποψη της «Θεάς» τήν κάνει εικόνα του Θεού με την έννοια ότι είναι Μία και Μοναδική.

    Αυτή η αντίληψη κερδίζει σε δύναμη, αρκετά απροσδόκητα, ως απάντηση στις προκλήσεις που έρχονται από τους πανεπιστημιακούς, ιδίως όσους ασχολούνται με οποιοδήποτε τρόπο με το έργο της Λιθουανής – Αμερικανίδας αρχαιολόγου Μαρίγια Τζιμπουτάς. Αυτή η σοφή γυναίκα, που πέθανε πρόσφατα φαίνεται να είναι όλο και πιό πολύ και γιά όλο και περισσότερες ένα είδωλο. Λόγω της επιθυμίας τους να τήν υπερασπίσουν ενάντια σε αυτό που θεωρούν πατριαρχική κατασυκοφάντηση, και λόγω ενός υπόγειου λαϊκισμού στο κίνημα της Θεάς, αυτές οι γυναίκες υιοθετούν μιά φονταμενταλιστική στάση υπέρ της Τζιμπουτάς. Αξίζει τον κόπο να δώσουμε λίγον χρόνο στην εξέταση του έργου της.

   Γεννήθηκε το 1921 στη Λιθουανία και πήγε στις ΗΠΑ μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο με διδακτορικό στην αρχαιολογία, Ειδικεύτηκε στην προϊστορία και τον πολιτισμό της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και πολύ γρήγορα απόχτησε την εκτίμηση των συναδέλφων της. Το 1974 δημοσίευσε το «Θεοί και Θεές της Παλαιάς Ευρώπης» (Gods and Goddesses of Old Europe), έργο αρκετά εκλαϊκευμένο που οριοθέτησε μιάν αλλαγή κατεύθυνσης και ξεσήκωσε ένα κύμα αρνητικής κριτικής, έχοντας ταυτόχρονα μεγάλη και άμεση επιρροή στο κίνημα της Θεάς που γεννιόταν τότε. Η Τζιμπουτάς «δημιούργησε» την έκφραση Παλαιά Ευρώπη που περιγράφει (χρησιμοποιώ τα δικά της λόγια) «έναν προ – ινδοευρωπαϊκό πολιτισμό…. μητροκεντρικό και πιθανώς  μητρογραμμικό, αγροτικό και μή αποδημητικό, ισόνομο και ειρηνικό… Χαρακτηριζόταν από την κυριαρχία των γυναικών στην κοινωνία και από τη λατρεία μιάς Θεάς που αποτελούσε την δημιουργική αρχή ως Πηγή και Δότρια των Πάντων.  Σ’ αυτόν τον πολιτισμό  η αρσενική αρχή….ήταν συνώνυμο της αυθόρμητης δύναμης που βοηθούσε στην κίνηση της ζωής αλλά δέν δημιουργούσε»  (Gimbutas 1974/1982:9). Όταν επανεκδόθηκε το βιβλίο, οκτώ χρόνια αργότερα, η συγγραφέας άλλαξε τον τίτλο σε «Θεές και Θεοί της Παλαιάς Ευρώπης», γιά να τονίσει την προτεραιότητα του θηλυκού. Αυτός ο μητροκεντρικός τρόπος ζωής διασπάστηκε, δήλωνε η Τζιμπουτάς, από έναν Ινδοευρωπαϊκό πολεμικό πολιτισμό, που προερχόταν από την Ανατολή και προχώρησε στην Ευρώπη μεταξύ 4500 και 2500 π.κ.ε. Έγραφε: «στην διάρκεια εκείνης της περιόδου, γυναικείες θεότητες, ή πιό συγκεκριμένα η Θεά Δημιουργός στις πολλές της μορφές, αντικαταστάθηκαν από κατ’ εξοχήν αρσενικές θεότητες των Ινδοευρωπαίων.»  (ibid)

    Έχει ασκηθεί έντονη κριτική από πολλές πλευρές σ’ αυτό το σενάριο – και έχω να πω κάποια πράγματα γι’ αυτό το θέμα πιό κάτω. Θα ήθελα, επίσης, να θυμάστε τη φράση «οι γυναικείες θεότητες ή πιό συγκεκριμένα η Θεά Δημιουργός στις πολλές μορφές της», μιάς και θα τήν συζητήσουμε με περισσότερες λεπτομέρειες. Γιά λίγο θα σταθώ στην Τζιμπουτάς.

   Με αυτά τα δύο βιβλία, το αρχικό και την αναθεωρημένη του έκδοση, αλλά και αργότερα με δύο μνημειώδη έργα, τα The Language of the Goddess (=Η Γλώσσα της Θεάς, 1989) και The Civilisation of the Goddess (=Ο Πολιτισμός της Θεάς, 1991), παρουσίασε το υλικό της με απολύτως προσωπικό τρόπο: μιά θαυμάσια συλλογή εικόνων από την νοτιοανατολική Ευρώπη, οργανωμένη όχι μόνον από την άποψη των θεαινών αλλά και ως προς ποιάν ακριβώς λειτουργία τελούσαν ή συμβόλιζαν αυτές οι θεές. Έτσι ορισμένες ήταν ζωοδότειρες, άλλες συμβόλιζαν τον θάνατο και την αναγέννηση και άλλες την ενέργεια και το ξετύλιγμα. Ενώ οι εικόνες της είναι εκπληκτικές και η προέλευση τους καταγράφεται με ακρίβεια, η συγγραφέας δίνει ελάχιστες – κι’ αυτό όχι πάντα - εξηγήσεις ή αποδείξεις γιά τους ισχυρισμούς της ή γιά τη σημασία τους. 

    Είναι προφανές ότι μιά τέτοια μεθοδολογία θα γινόταν αντικείμενο κριτικής. Η Τζιμπουτάς δέχτηκε κριτική από συναδέλφους της αρχαιολόγους γιά την έλλειψη ακρίβειας και τους ισχυρισμούς της τους οποίους δέν αποδείκνυε, ιδίως σε σχέση με το προηγούμενο ακριβές επιστημονικό της έργο. Οι παραδοσιακές ακαδημαϊκές αμφισβητήσεις των απόψεών της γιά τις προϊστορικές εισβολές στη Νότια Ευρώπη σχεδόν επικαλύφθηκαν από τον εκνευρισμό γιά της υποθέσεις της περί ενός προϊστορικού Χρυσού Αιώνα. Αυτές οι τελευταίες προκάλεσαν ευρέως ερεθισμό και ενοχλημένο ενδιαφέρον. Οι συνάδελφοί της άρχισαν να τήν απομονώνουν, αν και, όταν πέθανε πριν από δύο χρόνια, τήν τίμησαν εύγλωττα και ειλικρινά γιά το προηγούμενο έργο της. Από τη δική μας πλευρά, η φεμινίστρια θεολόγος  Παμ Λυνν (Pam Lunn),  συζητώντας γιά τις θεωρίες του χρυσού αιώνα, μάς παροτρύνει να προσπαθούμε «να μήν εξαρτιόμαστε από εικόνες του παρελθόντος γιά να δώσουμε κύρος στα τωρινά μας ιδανικά ή γιά να προωθήσουμε. Αν το κάνουμε αυτό, γινόμαστε ευάλωτες σε κάθε επανεκτίμηση της ιστορίας που μπορεί να υπονομεύσει την τωρινή μας άποψη, ή να μάς παγιδεύσει σε εκκεντρικά βαλτόνερα ή σε γραφικές ιδέες.»  (1993:35).

      Πρόσφατα μπήκαν στο προσκήνιο οι φεμινίστριες αρχαιολόγοι και εδώ η εικόνα αλλάζει. Η Λυνν Μέσκελ (Lynn Meskell), σε μιά μεγάλη έρευνα γιά τις θεωρίες της Τζιμπουτάς γιά τις θεές  (1995a&b) οίκτιρε την αναζωπύρωση των μητριαρχικών θεωριών του 19ου αιώνα, θεωριών που σήμερα δέν αντέχουν την παραμικρή εξέταση. Αμφισβητεί αυτό που αποκαλεί «αναβίωση του αρχαιολογικού παρελθόντος με σκοπό την κοινωνική και την πολιτική αλλαγή στα τέλη του 20ου αιώνα» (1995b:1) και καταλήγει στο συμπέρασμα πως δέν μπορεί να δικαιολογηθεί κάτι τέτοιο. Τονίζει, όμως, ότι «μπορούμε να θεωρήσουμε αυτήν τη διαδικασία μυθοποιητική [3]μέσω της οποίας δομείται και αποδομείται μιά πολιτιστική ταυτότητα.» Παρατηρεί δε: «Οι περισσότερες εικόνες, και τα περισσότερα χειροτεχνήματα είναι δανεισμένα, αν όχι και οικειοποιημένα απολύτως και, μαζί μ’ αυτά, και μαζί τους οι σημασίες και οι συμβολισμοί τους έχουν μεταμορφωθεί τελείως. Ο Δυτικός αποικισμός της αρχαίας παράδοσης συνεχίζεται… φαίνεται ότι η μυθοποιητική ως είδος έχει δομή τέτοια που κάνει το παρελθόν κατοικήσιμο τόπο αλλά, ταυτόχρονα, και παρηγορητικό αρχέτυπο που δυνητικά μάς δίνει ένα πρότυπο γιά την επόμενη χιλιετία. Το παρελθόν δέν είναι μόνον ξένη χώρα… είναι και ο δρόμος της επιστροφής στο μέλλον.» (1995b:8-9) Θεωρώ αυτήν την προσέγγιση πολύ χρήσιμη, μιάς και υποδεικνύει τρόπους γνώσεις όχι άμεσα προφανείς, αλλά πολλά υποσχόμενους.

     Οι φεμινίστριες αρχαιολόγοι Μάργκαρετ Κόκνυ και Ρουθ Τρίνγκχαμ (Margaret Conkey και Ruth Tringham (1995), ενώ ασκούν αυστηρή κριτική στις μεθόδους και σε μερικά από τα συμπεράσματα της Τζιμπουτάς, παρατηρούν ότι «όπως η  έρευνα της αναβίωσης της θρησκείας της θεάς προσφέρει καινούριες προοπτικές σε ορισμένα κρίσιμα φεμινιστικά θέματα, έτσι ακριβώς και η έρευνα της αναβίωσης των θρησκειών των θεαινών παρέχει σημαντικές προοπτικές στις αρχαιολογικές αναζητήσεις.»  (1995:200). Η ανάλυσή τους, που πυροδοτήθηκε από την εξέταση των θεωριών της Τζιμπουτάς, προχωρά στην αμφισβήτηση της ανδροκεντρικής δομής της επιστήμης τους – της αρχαιολογίας – και της μεθόδου πολλών αρχαιολόγων. Οι συγγραφείς γράφουν: «Φτάσαμε στο σημείο να κατανοούμε ότι η έρευνά μας δέν αφορά μόνον θέματα κλειδιά στην σύγχρονη αρχαιολογική ερμηνεία, όπως εμφανίζονται μέσα από το θέμα της Θεάς, αλλά (αφορά ) και τον τρόπο με τον οποίο το κίνημα της Θεάς χρησιμοποιεί την αρχαιολογία"(ibid).  Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η αρχαιολογία πρέπει να συνδυαστεί με τη φεμινιστική σκέψη  και ότι «αυτό που παλιότερα φαινόταν πασιφανές, σήμερα γυρεύει την ερμηνεία του.» (1995:23O). Αν και διαφωνούν με τις περισσότερες από τις θέσεις της Τζιμπουτάς, θεωρούν ότι η γνωστική μετατόπιση, στην οποία συνέβαλλε σε μεγάλο ποσοστό, είναι έγκυρη και πειστική.

   Μένει, λοιπόν, κανείς με την εντύπωση η συμβολή της Τζιμπουτάς ήταν τεράστια, αν και όχι με τους τρόπους τους οποίους θεωρούσε η ίδια ως βασικό της μέλημα. Όπως συνέβη και με τις σύγχρονές της  φεμινιστικές έρευνες γιά τη γυναικεία ιστορία και την προϊστορία – αναφέρομαι, γιά παράδειγμα, στην Ελίζαμπεθ Γκουλντ Ντέιβις (Elizabeth Gould Davis) με το βιβλίο της The First Sex (=Το Πρώτο Φύλο) ή την Έβελυν Ρηντ (Evelyn Reed)  στο Women's Evolution (=Η Εξέλιξη των Γυναικών) που εκδόθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του ’70: τούς ασκήθηκε η κριτική ότι ήταν γεμάτα λάθη και αργότερα αγνοήθηκαν σχεδόν εντελώς – ολόκληρα πεδία του έργου της Τζιμπουτάς μπορεί να είναι παράξενα, ευφάνταστα, ακόμη και εντελώς λανθασμένα σε μιά σειρά συμπερασμάτων – σίγουρα είναι αμφιλεγόμενα και προφανώς δέν διαθέτουν την απαραίτητη ακαδημαϊκή ακρίβεια, τουλάχιστον  στην τελευταία περίοδο της δουλειάς της- αλλά τόσο η ίδια όσο και το συνολικό της έργο ήταν θεμελιώδη γιά τη γέννηση και την ανάπτυξη της φεμινιστικής πνευματικότητας, της φεμινιστικής θρησκευτικής μελέτης και της απελευθέρωσης που μπορεί να φέρει στις γυναίκες παντού η σημασία του θηλυκού ιερού. Η Τζιμπουτάς – και εκείνες οι άλλες συγγραφείς – άνοιξαν γιά τις γυναίκες έναν τρόπο γνώσης που δέν μπορεί να αντιστραφεί, όσα λάθη και σφάλματα κι’ αν κάνουν. Όσο γιά μένα, θλίβομαι γιά τη μεθοδολογία της Τζιμπουτάς. Αλλά έχει βοηθήσει και μένα και πολλές άλλες γυναίκες να κινηθώ σε  ένα πεδίο στο οποίο μπορώ να βρω την εαυτή μου, μπορώ να αποδράσω από το ανδροκεντρικό πνεύμα και από την σωματική αιχμαλωσία, μπορώ να έχω τη ελευθερία να εξερευνήσω τη γυναικεία μου δύναμη. Χορεύοντας σ’ αυτό το πεδίο, νοιώθω πως μπορώ να δώσω μιάν εξήγηση γιά την μετέπειτα α- τυπική, καθόλου ακαδημαϊκή μέθοδο της Τζιμπουτάς στα τελευταία της έργα. Γιά δέκα χρόνια πάλεψε με τον καρκίνο – με την ίδια την αρρώστια και τις σκληρές θεραπείες της. Μπαινόβγαινε στα νοσοκομεία, όπου υποβαλλόταν σε χημειοθεραπείες και ραδιοθεραπείες. Έτσι είχε μιάν τεράστια αίσθηση του χρόνου που λιγόστευε. Το μήνυμα που είχε να δώσει στις γυναίκες έπρεπε να γραφτεί, να τυπωθεί και να κυκλοφορήσει παρά τον λιγοστό χρόνο, ή ενάντια στον χρόνο. Είναι εκπληχτικό το ότι κατάφερε να εκδώσει το τεράστιο σε όγκο έργο της, αλλά πρέπει να ένοιωθε και μεγάλην αγωνία που δέν είχε τον χρόνο ή την ενέργεια γιά την πιό ακαδημαϊκή πλευρά της δουλειάς της. Ξέρω πως στο τέλος η εργασία και η προσπάθειά της πρέπει να ήταν, ή  τουλάχιστον να έμοιαζαν αντιπαραγωγικές διότι δέν βρίσκουμε να έχει δώσει  άμεση απάντηση στις κριτικές. Όμως στο τέλος μάς ενέπνευσε να κερδίσουμε έναν  τρόπο γνώσης που μάς ενδυναμώνει. Δέν χρειάζεται να πιστεύουμε σε έναν χρυσό μητριαρχικό αιώνα, ούτε καν σε κυρίαρχα θηλυκά κάποιου τύπου, αν και θα μού άρεσε να έχουμε περισσότερες αποδείξεις γιά την ύπαρξη της πιό ισότιμης κοινωνίας που ονειρευόμαστε. Η μετατόπιση στους τρόπους της γνώσης έχει ανοίξει καινούρια πεδία γιά το προχώρημα των γυναικών, και όχι μόνον στην πνευματικότητα, αλλά, όπως έδειξαν η Κόκνυ και η Τρίνγκχαμ, στην αναγνώριση και στην επανεξέταση του ανδροκεντρισμού στις δικές τους επιστήμες.

    Τώρα θα ήθελα να μιλήσω γιά μερικές ακόμη αντιλήψεις που σχετίζονται με την ιδέα της θεάς. Στη μελέτη μου γιά το περιοδικό Φεμινιστική Θεολογία (Feminist Theology, Ιανουάριος  1994), κατέγραψα κάποιες από τις διαφορετικές σημασίες που είχε η λέξη αυτή γιά της γυναίκες τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Είπα ότι, γιά πολλά χρόνια, δέν υπήρχε η σκέψη να οριστεί η θεά. Ήταν μία θεά, ή πολλές θεές, από πολλές πηγές. Συμβόλιζε την θεότητα γιά τις γυναίκες: δέν θέλαμε πιά να μάς τή στερούν, όπως γινόταν γιά τόσον καιρό. Έγραφα τότε: «το σημαντικό δέν είναι αν η θεά είναι μιά υπέρτατη θεότητα ή μιά θεότητα από τις πολλές….  η θεά είναι το συνώνυμο της αυταξίας που κέρδισαν πιά οι γυναίκες. Οι γυναίκες μπορούν πιά να λένε καθαρά: Είμαι φτιαγμένη κατ’ εικόνα της θεότητας, υπάρχω, όλα αυτά τα χρόνια μού έλεγαν ψέμματα, δέν είμαι, και ποτέ δέν ήμουν, κατώτερη ή εξαρτώμενη. Μιά γυναίκα μού το ανακεφαλαίωσε ξεκάθαρα όταν είπε ότι, όταν βρήκε αυτό το υλικό, ήταν σαν να έβρισκε «μιά τρύπα που τήν έβγαζε από το σκοτάδι." (1994:15)

    Μένω μ’ αυτήν την ιδέα. Η θεά ως σύμβολο γιά την γυναικεία αυταξία έχει είναι μιά ανάλυση που έχει προταθεί από πολλές μελετήτριες -  από την Κάρολ Κριστ (Carol Christ (1978:8-13) ως τη Μελίσα Ράφαελ (Melissa Raphael) που πρόσφατα έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο (1996) γιά τα σώματα των γυναικών ως θεϊκές ενσαρκώσεις. Είναι ευρέως αποδεχτό ότι οι γυναίκες ενδυναμώνονται μέσα από τη συνείδηση της θεάς, άσχετα από τη θεαλογία, το δόγμα ή ό,τι άλλο. Μόνον πρόσφατα μορφοποιήθηκε το κίνημα του μονοθεϊσμού της Θεάς και πιστεύω πως αυτό οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό στην Τζιμπουτάς ως προς το τελευταίο μέρος του έργου της τουλάχιστον. Αναμφίβολα η Μόνικα Σζου (Monica Sjoo), από τις πρώτες ακτιβίστριες της θεάς στην Αγγλία, μιλούσε επί πολλά χρόνια γιά τη θρησκεία της μεγάλης κοσμικής μητέρας και το βιβλίο της που φέρει αυτόν τον τίτλο (τό έγραψε με την Μπάρμπαρα Μορ το 1987) άσκησε μεγάλην επιρροή. Οι συγγραφείς καλύπτουν εδώ ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη, καθώς κινούνται από ήπειρο σε ήπειρο, δίνοντας τα ονόματα των θεαινών από κάθε τόπο και χρόνο. Γιά την αναγνώστρια, είναι πολύ δυνατή η ιδέα ότι η Δημιουργός έχει μυριάδες ονόματα και «ειδικότητες», και δέν συζητιέται σ’ αυτό το βιβλίο η θεαλογία που ασχολείται μα το αν είναι μία και μόνη ή αν έχει πολλές μορφές, ή αν πρόκειται γιά όποιαν άλλη παραλλαγή αυτού του μοτίβου. Πρόσφατα όμως αρχίζει να υπάρχει ενδιαφέρον γι’ αυτό το θέμα. Μιά Αμερικανίδα μελετήτρια, η Κύνθια Έλλερ (Cynthia Eller) στο βιβλίο της Living in the Lap of the Goddess (=Ζώντας στην Αγκαλιά της Θεάς, 1995) θεωρεί ότι η φεμινιστική πνευματικότητα είναι ένα από τα πιό αναπτυσσόμενα θρησκευτικά κινήματα στις ΗΠΑ. Μέσα από το θέμα «Ποιά είναι η Θεά;», περιγράφει τη δυσκολία να αποφασίσει κανείς αν πρέπει να χρησιμοποιεί ενικό ή πληθυντικό όταν αναφέρεται στο θεϊκό θηλυκό στοιχείο. (1995:132) Παρουσίασε ένα ερωτηματολόγιο σε επιλεγμένες ομάδες γυναικών που είχαν δηλωμένο ενδιαφέρον γιά την γυναικεία πνευματικότητα. Μεταξύ των ερωτήσεων υπήρχε και η ακόλουθη: «Πιστεύεις στη θεά;» Μιά πολύ συχνή απάντηση ήταν: «Πιστεύω σε πολλές θεές», αλλά στις συζητήσεις που ακολουθούσαν οι συνομιλήτριές της επέμεναν να χρησιμοποιούν τον ενικό «η θεά». Η Έλλερ σημειώνει: «Είναι προφανές ότι τόσο η θεά όσο και οι θεές είναι πραγματικότητες γιά τις φεμινίστριες του πνευματικού φεμινισμού» και αναφέρει τα λόγια μιάς από τις συνομιλήτριές της που είπε: « Δέν κάνω τους διαχωρισμούς που ακούς συχνά να γίνονται, δέν έχουν νόημα γιά μένα. Μπορείς να πεις ότι είναι η Μεγάλη Θεά, ότι δηλαδή υπάρχει μιά και μόνο θεά, αλλά είναι και όλες οι θεές μαζί, αυτό είναι το ίδιο αληθινό. Και βρίσκεται παντού, υπάρχει μέσα στα πάντα… ακόμη και αν τη δεις ανιμιστικά. Νομίζω ότι ορισμένα αντικείμενα μπορούν να ενσωματώνουν αυτήν την δύναμη. Λατρεύω, λοιπό, τη μεγάλη θεά και είμαι ταυτόχρονα πολυθεΐστρια και μονοθεϊστρια.» (1995:132-133)

    Αυτός είναι ένας τρόπος να γνωρίσει κανείς τη θεά και ταιριάζει σε πολλές γυναίκες. Σε μιά συζήτηση του περιοδικού Wood and Water (=Ξύλο και Νερό, 1996 53:2-3), η ερώτησή μου γιά τον μονοθεϊσμό της θεάς, απαντήθηκε από την Ρουθ Γκρην (Ruth Green,1996: 54:4-7) που περιέγραψε τη δική της αντίληψη γιά το θέμα. Λέει ότι η Θεά ανατρέπει την ανισορροπία που προκάλεσαν οι αντρικές θρησκείες κατ’ αρχή, αλλά είναι και ζωοδότειρα. Επί πλέον τονίζει την Ενότητα της θηλυκής θεότητας: «Είναι πηγή κάθε ζωής, η μητέρα κάθε ζώντος όντος… αυτή είναι η αντίληψη γιά την ενότητα, ότι δηλαδή το παν είναι μέρος του ίδιου πράγματος, που είναι πολυποίκιλο, πολύμορφο, αλλά πάντοτε ένα», γράφει (1996.54:9). Η Ρουθ περιγράφει την ποικιλία της Δημιουργίας, που έχει προκαλέσει την «δημιουργία» πολλών θεαινών – κάθε μιά τους εκφράζει, αλλά και επικεντρώνεται σε, ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό. Κάθε θεά συνδέει τα κοσμικά ανθρώπινα πράγματα με το πνευματικό και το θεϊκό πεδίο και δίνει ένα «κέντρο» με το οποίο μπορούμε να ταυτιστούμε. Στο τέλος η Ρουθ επιλέγει να αποδέχεται πολλές θεότητες, ενώ ταυτόχρονα γυρεύει την εγγενή ενότητα που εκφράζεται ως θηλυκή. Αυτό, λέει, οδηγεί στην ανοχή και στην αποδοχή της διαφοράς και προωθεί την δυνατότητα να ζούμε αρμονικά με όλο το ανθρώπινο γένος και σε αρμονία με όλες τις μορφές ζωής. Η απάντησή της απλώνεται σε πεδίο ευρύτερο από το ατομικό: γι’ αυτήν, και γιά την συνομιλήτρια της Κύνθια Έλλερ που αναφέραμε πιό πάνω, η βίωση της θεάς δέν περιορίζεται στην προσωπική πνευματικότητα, αλλ’ απλώνεται στους τρόπους με τους οποίους ζούμε στην κοινωνία και στην ποικιλία της ζωής πάνω στη γη. Πολλές γυναίκες που ταυτίζονται με την πνευματικότητα της θεάς χαρακτηρίζονται παγανίστριες, ή νεοπαγανίστριες. Μιά χρήσιμη περιγραφή του τί μπορεί να σημαίνει αυτό μάς δίνουν οι Προύντενς Τζόουνς και Νάιτζελ Πέννικ (Prudence Jones και Nigel Pennick). Στο βιβλίο τους  History of Pagan Europe (=Ιστορία της Παγανιστικής Ευρώπης, 1995) γράφουν: «Στα τέλη του 20ου αιώνα, έχουν αναδυθεί ξανά οι ντόπιες θρησκείες της Ευρώπης, θρησκείες λατρείας της φύσης, πολυθεϊστικές, που αναγνωρίζουν θεότητες και των δύο φύλων. (οι θρησκείες αυτές) Ενσωματώνονται ξανά στον σύγχρονο κόσμο… προσπαθούν να προσδιορίσουν ξανά τις αξίες που φαίνονται θηλυκές και που συμβολίζονται από τη μορφή θεάς που συχνά δέν έχει όνομα και από την ιερότητα της γης, η οποία μοιάζει να καταστρέφεται από την αχαλίνωτη τεχνολογία. Ένας θεός της φύσης, εικόνα της αδιάφθορης αρσενικότητας θεωρείται συνήθως σύντροφος της θεάς, σ’ αυτό το χαλαρά καθορισμένο πάνθεο. Η σχέση μεταξύ τους θεωρείται ότι αποτελεί την εικόνα ενός ισότιμου και αλληλοσυμπληρούμενου δυϊσμού  και όχι κυριαρχίας και ιεραρχίας.» (1995: 219/200.) Εδώ είναι απαραίτητο να παρατηρήσουμε ότι η Ευρωπαϊκή αντίληψη γιά τη Γουίκα, μιάν από τις μεγαλύτερες παγανιστικές θρησκείες, διαφέρει από κείνην των ΗΠΑ. Στην Ευρώπη η Γουίκα δίνει πεδίο δράσης και γιά τα δύο φύλα, δέν είναι φεμινιστική και γυρεύει μιάν αναθεωρημένη παράδοση αυτού που συνήθως αποκαλείται «Παλιά Θρησκεία». Στις ΗΠΑ η Γουίκα έχει προσδιοριστεί ξανά σε ορισμένους κύκλους, γιά να συσχετιστεί με την φεμινιστική πνευματικότητα (Goldenburg:1979) και συχνά ορίζεται ως μόνον γυναικεία. Και οι δύο μορφές της Γουίκα χρησιμοποιούν τον όρο witches (=μάγισσες) αλλά δέν έχουμε εδώ χώρο να επεκταθούμε σ’ αυτό, εκτός από το να τονίσουμε ξανά ότι δέν υπάρχει ομοφωνία γιά τη σημασία της λέξης 'witch' (=μάγισσα).

    Επιστρέφοντας στις ιδέες που σχετίζονται με την πνευματικότητα της θεάς, η Λυν Μέσκελ μάς προειδοποιεί ενάντια στις ιδέες που σχετίζονται με την προνομιακή, ακόμη και από βιολογική άποψη, μεταχείριση των γυναικών (1995b:4), ενώ η Μελίσσα Ράφαελ (Ιαν. 1995:85-105) καλεί τις πνευματικές φεμινίστριες να αντιμετωπίσουν το κακό στον κόσμο και να διατυπώσουν μιά θεωρία της Θεάς σε απάντησή του. Μιλά γιά την δικαιοσύνη και, από αυτήν την άποψη, πρέπει να προσκομίσω έναν ακόμη μάρτυρα, αν και από πολύ διαφορετικό χώρο.

   Ο Ρίτσαρντ Γκριγκ (Richard Grigg) έχει γράψει γιά τη μεταμόρφωση της Αμερικανικής θρησκείας και έχει ονομάσει το βιβλίο του When God becomes Goddess (=Όταν ο Θεός γίνεται Θεά, 1995). Υποστηρίζει ότι ο Θεός έχει εγκαταλείψει τη σκηνή της ιστορίας. Οι σύγχρονες επικοινωνίες μάς δείχνουν καθημερινά συμπυκνωμένο Κακό σε κάθε μορφή να συμβαίνει στο μακροκοσμικό και στο μικροκοσμικό επίπεδο σε όλον τον κόσμο, κατάσταση που κάνει σχεδόν ανυπόφορη την θεοδικία. Στην παραδοσιακή θρησκεία, ο Θεός έχει γίνει πλέον ιδιωτική υπόθεση γιά τους πιστούς, η σχέση έχει περιοριστεί ανάμεσα στη θεότητα και το άτομο. Αντίθετα, η φεμινιστική θεολογία εξελίσσεται σε αυτό που αποκαλεί θεσπισμένη, εσωτερικευμένη, θεσμοθετημένη θεολογία (enactment theology): «το όραμα μιάς θηλυκής θεότητας δέν προϋποθέτει μόνον την επανόρθωση της αδικίας, και τη δικαιοσύνη σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και η θεολογία που απαιτείται εδώ είναι μιά θεσπισμένη, εσωτερικευμένη, θεσμοθετημένη θεολογία, όπου το ανθρώπινο ον επιλέγει να υποδυθεί το θεϊκό ενσωματώνοντάς το. Αυτό σημαίνει την ανάπλαση και την πραγμάτωση των δημιουργικών δυνάμεων του εαυτού, ενώ ταυτόχρονα ο εαυτός μορφοποιείται από κάτι άλλο.»

    Το θεϊκό, λέει, είναι κάτι που οι άνθρωποι αποφασίζουν να υποδυθούν και να ενσωματώσουν. . «Ιδίως», γράφει, «επειδή οι Θεοί και οι  Θεές είναι μιά σχέση που υποδυόμαστε, θεσμοθετούμε και ενσωματώνουμε, το θεϊκό ον είναι ριζικά πανταχού παρόν…εφ’ όσον ως κοσμική μήτρα ή δύναμη είναι ένα από τα ειδοποιά στοιχεία της πραγμάτωσης, μπορούμε να πούμε ότι ο Θεός / Θεά είναι η πηγή της ύπαρξής μας και μάς διατηρεί στη ζωή. Η μεγαλύτερη σχέση εδώ είναι μιά πηγή εννοιών και μιά πηγή δέσμευσης. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι ο/ η Θεός, - α είναι η πηγή και η στήριξη της ζωής με κείνη την τόσο πλήρη σημασία που περιέχει και την συνείδηση του στόχου μας.» (1995:65).  Καταλαβαίνω από αυτό το κείμενο ότι μ’ αυτόν τον τρόπο ο/η Θεός,- α παραλαμβάνει από τον Θεό την εξουσία να επεμβαίνει στην ιστορία και ότι έχει στόχο ευρύτερο από τον στόχο των ατόμων. Ο Γκριγκ δηλώνει ότι αυτή η άποψη του / της Θεού είναι αυτό που αποκαλεί «μέλλον του Θεού». Ο/ η Θεός δέν περιορίζεται στην ιδιωτική σφαίρα και, αν ο Θεός είναι να σωθεί από αυτόν τον περιορισμό, πρέπει να αγκαλιάσει τη Θεά της φεμινιστικής θεολογίας. Και εδώ η θεολογία της Θεάς γίνεται νοητή ως κάτι περισσότερο από την ατομική σωτηρία, ή την ατομική ενδυνάμωση: έχει να κάνει με το έργο της καθεμιάς στο σύμπαν και στην κοινότητά της. Η θεά, στη μορφή που έχει στην enactment theology, στέλνει τις γυναίκες έξω στον κόσμο γιά να πράττουν δίκαια και να αγαπούν το Έλεος. Δέν μπορούμε παρά να προσέξουμε την ακραία ειρωνεία αυτού του πράγματος: θα τρίζουν τα κόκκαλα των αρχαίων προφητών. Η Θεά έχει έρθει να σώσει τον βιβλικό Θεό από τους πατέρες μας.

    Είδαμε ότι υπάρχουν διαφορετικοί δρόμοι στη «γνώση» μιάς θηλυκής θεότητας και στην επιλογή της σημασίας που δίνουμε όταν χρησιμοποιούμε τις λέξεις η θεά. Σε ό,τι μέ αφορά, αυτό που φαίνεται να συμφωνεί περισσότερο με την προσωπική μου εμπειρία, είναι τα λόγια που αναφέρει η Κύνθια Έλλερ ότι τής είπε η συνομιλήτριά της, ότι δηλαδή δέν υπάρχει πραγματική διάκριση ανάμεσα στη μιά θεά ή τις πολλές. Στη διάρκεια των είκοσι περίπου χρόνων που δουλεύω με τον φεμινισμό της θεάς, ο όρος Θεά έχει χρησιμοποιηθεί – από μένα και από σχεδόν όλες τις άλλες γυναίκες – ακριβώς με την έννοια που περιγράφεται εδώ. Η λέξη αυτή είναι ένα είδος στενογραφικού τρόπου που έχουν οι γυναίκες γιά να δηλώσουν ότι  μπορούν να έχουν βαθιά σχέση με το θεϊκό. Η Κύνθια Έλλερ έχει κάνει το σχόλιο ότι οι συνομιλήτριές της στις συνεντεύξεις αποκαλύπτουν πως υπάρχει αυτό που αποκαλεί «πλούσιο μίγμα θεϊσμών». Ορισμένες άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχουν διακριτές θεές που δέν έχουν σχέση μεταξύ τους. Άλλες πιστεύουν ότι η σχέση μεταξύ των θεαινών είναι πιό στενή – γιά παράδειγμα, παίρνουν ή κληρονομούν τα ονόματα η μιά της άλλης – αλλά πολλές πνευματικές φεμινίστριες πιστεύουν ότι υπάρχει Μία θεά, που εκδηλώνεται / εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές. Η Έλλερ σημειώνει ότι μιά γρήγορη εξέταση των τίτλων 32 βιβλίων γιά τις θεές δείχνει ότι κυριαρχεί ένα είδος μεταλλαγμένου μονοθεϊσμού στην υπάρχουσα πνευματικότητα: 25 τίτλοι αναφέρονται στη θεά στον ενικό, ενώ μόνον 7 είναι σαφώς στον πληθυντικό (θεές). Σημειώνει ότι είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικό το ότι ακόμη και βιβλία που ασκούν αυστηρότατη κριτική στον μονοθεϊσμό αναφέρουν τη θεά στον ενικό στους τίτλους τους .

   Κατά τη δική μου άποψη, αυτό είναι αναμενόμενο και στην πραγματικότητα επέτρεψα να συμβεί, σε κάποιο ποσοστό, και σε μένα. Όταν αναφέρθηκε, στον τίτλο του βιβλίου μου (1992) η αναζήτηση του θηλυκού στη θεότητα, δέν σκεφτόμουν μία θεότητα, αλλά ούτε και πολλές. Είχα στο μυαλό μου την ιδέα της θεότητας και εδώ πιστεύω πως βρίσκεται μιά απάντηση στο πρόβλημά μας – θα  δώσω, λοιπόν, λίγο χρόνο σ’ αυτό.

    Χρειάζεται να επιστρέψουμε στα βασικά της φεμινιστικής θεολογίας. Όλες μας σε τούτο το συνέδριο, ανεξάρτητα από το παρελθόν και τη μόρφωσή μας, βρισκόμαστε εδώ διότι αμφισβητούμε – και πολλές από μάς έχουν απορρίψει τελείως – την παραδοσιακή θρησκευτική άποψη γιά τις γυναίκες. Αμφισβητούμε την εξαρτημένη μας θέση στις παραδοσιακές θρησκείες. Πολλές από μάς έχουν διαβάσει κι’ έχουν εμπνευστεί από τα έργα των φεμινιστριών θεολόγων όπως είναι η Ρόζμαρυ Ρούθερ και η Ελίζαμπεθ Σούσλερ Φιορέντζα (Rosemary Ruether και Elisabeth Schussler Fiorenza). Μέ συγκίνησε βαθιά η δουλειά της Σούσλερ Φιορέντζα και έχω μοιραστεί την φόρμουλά της γιά την ερμηνευτική  της υποψίας και του γιορτασμού με πολλές ενθουσιασμένες γυναίκες (Eliz. Schussler Fiorenza 1984:15-18).  Όπως αναφέρει το εισαγωγικό σημείωμα του BISFT/Lampeter (Isherwood, L.& McEwan D.1994) γιά τα μαθήματα της φεμινιστικής θεολογίας, αμφισβητούμε τον άντρα ως νόρμα, ως κολοφώνα, ως έκφραση του θεϊκού: απορρίπτουμε τη βλάβη που έχουν υποστεί τα βαθύτερα αισθήματα της γυναικείας αυτοεκτίμησης από τους εκκλησιαστικούς πατέρες και ανατρέχουμε στις εμπειρίες μας, τόσο τις δικές μας όσο και των άλλων γυναικών, γιά να βρούμε τρόπους ενδυνάμωσης. Πολλές από μάς ενδιαφερόμαστε γιά την αναθεώρηση των παραδοσιακών θρησκειών, ενώ άλλες νοιώθουμε ότι δέν μπορούμε να μείνουμε στο στενό πλαίσιο αυτών των θρησκειών.

     Η θεά γιά πολλές, πολλές γυναίκες, πνευματικές φεμινίστριες από ολόκληρο το θρησκευτικό φάσμα – από Εβραίες ως Χριστιανές και τελείως παγανίστριες – έχει φτάσει να σημαίνει τη σχέση των γυναικών με τη θεϊκότητα. Είναι Μία. Είναι πολλές. Είναι εγώ. Είναι εσύ. Είναι το Υπέρτατο, η Μεγάλη Θεά, η Μητέρα, αλλά βρίσκεται και στα ζώα των δασών και των αγρών, είναι οι βράχοι και οι πέτρες, η χλόη και ο θερισμός. Κάθε σπόρος σταριού είναι εκείνη. Είναι το καθένα απ’ αυτά και ολόκληρη η φύση. Είναι μία ή πολλές; Μπορούμε να απαντήσουμε;

    Η αναγνώριση της θεάς σημαίνει ότι εμείς οι γυναίκες δέν είμαστε αποχωρισμένες, ούτε αποκομμένες από τη θεότητα, ούτε μπορεί να μάς τήν αρνηθεί κανείς. Μπορούμε να λέμε τα ονόματα της θεάς – Ανάτ, Αφροδίτη, Άρτεμις, Ασσαζε, Γιά, Ασερά, Αματερασού, γιά να ξεκινήσουμε  με μερικές που το όνομά τους αρχίζει από Α.. Μιάς και βρίσκομαι στην Ιρλανδία, πρέπει να προχωρήσω πιό κάτω και να τιμήσω τη Μπρίγκιτ, τη Μπανμπα και τη Γριά του Μπέαρε – ενώ ανυπομονώ ν’ ακούσω αργότερα στο συνέδριο γι’ αυτές και άλλες θεές αυτής της χώρας

    Αυτά τα ονόματα αρχίζουν να μάς θυμίζουν ότι σε όλον τον κόσμο, και αναμφίβολα σε ολόκληρη την καταγραμμένη ιστορία, υπάρχουν κείμενα, μύθοι και παραδόσεις που μάς βεβαιώνουν ότι το θηλυκό έχει αναγνωριστεί ως θεϊκό όσο και το αρσενικό. Μάς βοηθούν να απαλλαγούμε από την ενοχή και τη ντροπή που είμαστε γυναίκες, ντροπή που μάς έχει επιβληθεί μέσω των δυτικών θρησκειών. Σίγουρα έχουμε προβλήματα να αντιμετωπίσουμε. Γιά παράδειγμα, οι Ινδουίστριες σήμερα λατρεύουν ακόμη τις θεές αλλά οι καθημερινές τους ζωές είναι πολύ δύσκολες στην ανδροκεντρική κοινωνία. Αλλά ακόμη και σήμερα οι Ινδουίστριες νοιώθουν τη σύνδεση με τις θεές ως παλιότερα πρότυπα γυναικείας δύναμης. Η Ίντιρα Τζ. Παρίκ και η Πούλιν Κ. Γκάραγκ (Indira J.Parikh και Pulin K.Garag,1989) αναφέρουν συνεντεύξεις όπου Ινδές μιλούν γιά τη δύναμη της Σάκτι, της θεάς που είναι η πηγή της ζωής, και της Λάξμι, της θεάς της αφθονίας. Λατρεύουν επίσης τις πολεμίστριες θεές Κάλι και Ντούργκα, που είναι σχετικές και πιθανώς αλληλοσυμπληρούμενες. Αυτές οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι οι γυναίκες έχασαν την  κοινωνική τους θέση με τα χρόνια, αλλά η παλαιότερη ταυτότητά τους συμβολίζεται από τις θεές και δέν έχει ποτέ χαθεί εντελώς (1995: 82)

    Το θέμα της Μίας και των Πολλών, που μερικές φορές εκφράζεται ως «Μία-και-Πολλές» στην Ινδουιστική θρησκεία, έχει εξεταστεί από αρκετές, -ους συγγραφείς σε μιά πρόσφατη συλλογή που ασχολείται με το θέμα της Θεάς / των Θεαινών στην Ινδία (επιμέλεια των Hawley, J.S. & Wulff, D.M., 1996). Φαίνεται ότι η Μία διαχέεται στις Πολλές και το αντίστροφο. Ο Χώλεϋ (Hawley 1996:1-2) μιλά γιά μιάν «αποφασιστική επίθεση στην ίδια την ιστορία της Δυτικής θρησκείας….με σκοπό να ανακαλυφθεί η καταγωγή μιάς Θεάς που λατρευόταν ευρέως πρίν τήν συγκαλύψουν οι υπέρμαχοι της πατριαρχίας» και συγκρίνει αυτήν κατάσταση με τη θρησκευτική ζωή των Ινδουιστριών σήμερα που «δέν υπάρχει ανάγκη να νεκραναστήσουν τη Μεγάλη Θεά.» Υπογραμμίζει την πολλαπλότητα των θεαινών καιν περιγράφει την εμφάνιση καινούριων στην λαϊκή κουλτούρα. Ισχυρίζεται ότι η Θεά είναι ταυτόχρονα μιά ενότητα και πολλές θεές: μερικές φορές «απλώνεται στο τοπίο και γίνεται συγκεκριμένη σε κάθε τόπο που αγγίζει… μπορούμε να πούμε ότι  η Θεά είναι ο κόσμος μας με ένα τρόπο που δέν χαρακτηρίζει τον Θεό. Από αυτό απορρέουν οι πολλαπλές της μορφές, που συνδέονται με έναν τρόπο που μάς φαίνεται ως πιό οικείος από κείνον τον οποίο παραδοσιακά προβάλουμε όταν κατανοούμε το θεϊκό ως αρσενικό.» (ibid). Σε ολόκληρη τη συλλογή επαναλαμβάνεται ένα παρόμοιο θέμα. Η Μία και οι Πολλές είναι ίδιες και διαφορετικές. Συνυπάρχουν στην Ινδουιστική συνείδηση του ιερού θηλυκού. Ο Κόμπουρν Τ. Μπ. (Coburn.T.B., 1996:31) αναφέρει το «ένα και τα πολλά» που παρατηρούμε στις Ινδουιστικές αντιλήψεις γιά την Ντέβι (Θεά) και αργότερα (1996:44) παρατηρεί: «Από ανθρωπολογική άποψη, είναι συχνά προβληματικό το να μιλάμε γιά τη Ντέβι ως γενική Ινδουιστική θεότητα, διότι συχνά η ταυτότητά της χρωματίζεται έντονα από τα τοπικά έθιμα.»

      Μπαίνω, λοιπόν, στον πειρασμό να πιθανολογήσω ότι οι Δυτικές γυναίκες, που διεκδικούν ξανά τις αρχαίες θεές, και οι Ινδές, που τίς λατρεύουν ακόμη ως μέρος της θρησκείας τους, έχουν κάτι κοινό: βλέπουν τις εαυτές τους όχι ως αποκομμένες από το θεϊκό αλλά ως τμήμα του. Οι ιδέες γιά τη Ντέβι, τη Θεά ή τις θεές έχουν, πιστεύω, αυτό το κοινό: γνωρίζουμε ότι το θηλυκό είναι θεϊκό και, αν η θεϊκότητα είναι οικουμενική δύναμη και βρίσκεται κάπου εκεί έξω, τότε γνωρίζουμε ότι είμαστε κι’ εμείς μέρος του, όπως γνωρίζουμε ότι τα σώματά, τα πνεύματα και οι ψυχές τους είναι θεϊκές. Πιστεύω ότι αυτό εννοούμε στην πραγματικότητα με τη λέξη «θεά»: ότι αυτός είναι ο τρόπος μας να γνωρίσουμε την θεϊκότητα μέσα μας, στις θηλυκές εαυτές μας, από τις οποίες τόσον καιρό έχει αφαιρεθεί αυτή η ιδιότητα. Δίνει έμφαση στο ότι οι γυναίκες είναι πλήρως συνέταιροι στην οικουμενική θεϊκότητα, με όποιον τρόπο κι’ αν αυτή απεικονίζεται.

    Όμως εδώ στη Δύση δέν μπορούμε πλέον να αφήσουμε τα πράγματα στην κατάσταση αυτή. Η ίδια η δύναμη και η συνεχής ανάπτυξη του κινήματος της θεάς, η πολυμορφία της και το ενδιαφέρον των πανεπιστημιακών μέσα και έξω από το κίνημα, που συνεισφέρουν πλούσια σε πηγές, πληροφόρηση, ερωτήματα και προκλήσεις: αυτά είναι που πρέπει να πάρουμε σοβαρά. Έχει περάσει ο καιρός που μπορούσαμε να πούμε «η θεά» και να ξέρουμε ότι όλες οι ακροάτριές μας θα μάς καταλάβαιναν. Οι αρχαιολόγοι και πολλοί, -ες άλλοι, -ες μελετητές / μελετήτριες από διάφορες επιστήμες αφιερώνουν πολύν χρόνο και ενέργεια στο να αποδείξουν ότι τα ειδώλια από τα ιστορικά και τα προϊστορικά χρόνια δέν μπορούν να είναι όλα ανεξαιρέτως θεές, και ότι λίγες αποδείξεις υπάρχουν γιά την ιδέα ότι υπήρξε μία και μόνη αρχαία μητέρα θεά που βασίλευε με διαφορετικές μορφές και με διαφορετικά ονόματα πριν ακόμη από την Εποχή των Παγετώνων μέχρι σχετικά πρόσφατα (π.χ. Hutton, Ronald 1992).

   Έχω την αίσθηση ότι, είναι όσο ενδιαφέρουσα και χρήσιμη κι’ αν είναι η δουλειά τους, αναλώνεται σε ένα είδος πυρετού με αφορμή το έργο της Τζιμπουτάς και δέν έχει αντίληψη του θεολογικού εύρους του προβλήματος. Θα ευχόμουν να δω περισσότερες διεπιστημονικές συναντήσεις ανάμεσα σε φεμινίστριες – θεαλόγους, θεολόγους, αρχαιολόγους και ιστορικούς. Θα ήθελα να δω και την άποψη των ποιητριών και των ποιητών. Η Κάρολ Κριστ έχει περπατήσει αυτόν τον δρόμο, αρχικά ως πανεπιστημιακή και μετά, με την μετακόμιση στην Ελλάδα και την ανάδραση με την μυθολογία και την πνευματικότητα της θεάς. Τώρα χρησιμοποιεί και τις δύο καινουριοαποχτημένες πλευρές της γνώσης και του ταξιδιού της στις ερευνητικές της μεθόδους. Στο πιό πρόσφατο βιβλίο της (1996) γράφει: «Η φεμινιστική ανάλυση αποκαλύπτει ότι η επιστημονική έρευνα, που μάς έχει παρουσιαστεί ως «αντικειμενική», «ψύχραιμη», «αναλυτική» «ανυστερόβουλη» και «αληθινή», είναι στην πραγματικότητα παράλογη και στρεβλή, ριζωμένη σε παράλογες και στρεβλές υποθέσεις. Ο εγγενής και παθιασμένος στόχος της ανδροκεντρικής έρευνας είναι η διατήρηση της πατριαρχίας, της ελίτ της αντρικής εξουσίας…. Οι φεμινίστριες γνωρίζουν ότι δέν υπάρχει ψύχραιμη, αφατρίαστη και αφιλοκερδής έρευνα. Γνωρίζουμε ότι η έρευνα είναι παθιασμένη, έχει συμφέροντα, στοχεύει στη μεταμόρφωση του κόσμου που έχουμε κληρονομήσει. Εδώ το πρώτο μας καθήκον ως διανοούμενες είναι να αποδομήσουμε τον μύθο της αντικειμενικότητας και να παράσχουμε εναλλακτικές σ’ αυτόν λύσεις.» (1996:28) Μάς ζητά να μήν απεμπολήσουμε τις απαιτήσεις μας σε μελέτη και υπευθυνότητα, αλλά ταυτόχρονα να θυμόμαστε ότι οι παραδοσιακοί διανοούμενοι και πανεπιστημιακοί είναι προκατειλημμένοι όπως και κάθε ερευνητής που βυθίζεται στη μελέτη του υλικού που αφορά στη θεά. Μάς ζητά να δημιουργήσουμε καινούριες επίπεδα μελέτης και έρευνας, που θα ανταποκρίνονται στα καλύτερα κριτήρια, χωρίς να πέφτουμε στην παγίδα του κυρίαρχου αντρικού υποδείγματος. Θεωρώ το μήνυμά της ιδιαίτερα χρήσιμο και, σε τούτο το πλαίσιο, θα ήθελα να ολοκληρώσω με μερικές προσωπικές παρατηρήσεις.

     Διδάσκω και ανταλλάσσω υλικό γι’ αυτό το θέμα με γυναίκες εδώ και πολύν καιρό. Έφτασα στο πανεπιστήμιο πολύ αργά στη ζωή, μετά την λεγόμενη αποστράτευσή μου λόγω συνταξιοδότησης, γιά να μελετήσω θεολογία και να βρω τα εργαλεία που είναι απαραίτητα στην έρευνα. Ήρθα νωρίς στο κίνημα της θεάς, ως φεμινίστρια που γύρευε να αμυνθεί στην παραδοσιακή σοφία που έλεγε ότι οι γυναίκες ήταν πάντα υποδεέστερες και ότι το  θεϊκό ανέκαθεν αναγνωριζόταν ως αρσενικό.

    Προέρχομαι από Εβραϊκή οικογένεια και σταμάτησα να ασκώ τα θρησκευτικά καθήκοντα από τα 16 μου χρόνια. Όμως από τα παιδικά μου χρόνια και πέρα, έχω αντιμετωπίσει αντισημιτικές συμπεριφορές και τίς έχω πολεμήσει- και εννοώ έναν αντισημιτισμό ακόμη και πρόσφατα, στην πιό αξιοσέβαστη μορφή του Χριστιανικού αντισημιτισμού. Τα τελευταία είκοσι χρόνια βρήκα τον δρόμο μου στο να μοιράζομαι με άλλες γυναίκες την έρευνά μου και τα όσα κατανοώ από την ιστορία της  θεάς, στον γιορτασμό μαζί τους όταν νοιώθουν το βάρος της ενοχής να φεύγει από πάνω τους και να στο μοίρασμα μαζί τους του πόνου και του θυμού που ένοιωθαν όταν καταλάβαιναν πόσον καιρό τίς παραπλανούσαν και τις ενέπαιζαν. Γιά δική μου απόλαυση έχω χαρεί, όσο μπορώ, την έρευνα των κειμένων και τον εντοπισμό αποδείξεων γιά την ύπαρξη των αρχαίων θεαινών στο δικό μου θρησκευτικό παρελθόν και στον Χριστιανισμό. Έχω διαπιστώσει ότι η μελέτη και η έρευνα όχι μόνον δέν βλάφτει τις πνευματικές δραστηριότητες, αλλά τις διευρύνει. Μού ήταν πάντα πολύ συγκινητικό το να βρίσκω ύμνους, ωδές, έθιμα και ποιήματα ή προσευχές γιά τη θεά – όποια θεά κι’ αν ήταν – μαζί με ενδείξεις τελετουργιών. Γιά παράδειγμα η ιστορία του ψησίματος ψωμιού γιά την Βασίλισσα των Ουρανών (Ιερεμίας, 44) έχει αποχτήσει μεγαλύτερη γοητεία γιά μένα όταν βρήκα ένα κείμενο περίπου της ίδιας περιόδου από την Φοινικική Βορειοφρικανική ακτή που παραθέτει τους μισθούς γιά της ψήστες των άρτων γιά τη Βασίλισσα των Ουρανών. (Long 1992:127)

     Μπαίνοντας στην φεμινιστική θεολογία καθ’ εαυτή, ένοιωσα συχνά απελπισία και παρηγοριά γιά τις διασυνδέσεις μεταξύ Εβραϊκής και Χριστιανικής παράδοσης. Απελπισία διότι αυτό που περιγράφει η Καταρίν βον Κελλενμπαχ (Katharine von Kellenbach,1994) ως αντι –ιουδαϊσμό στα φεμινιστικά θρησκευτικά κείμενα είναι τόσο βαθιά. Και δράττομαι της ευκαιρίας να παρακαλέσω όλες τις παρευρισκόμενες εδώ να κοιτάξουν το σύγχρονο υλικό γι’ αυτό το θέμα. Αρκετές φεμινίστριες μελετήτριες έχουν αποδείξει ότι η παραδοσιακή απόρριψη των Εβραίων γυναικών την εποχή του Ιησού και η υποτιθέμενη απομόνωσή τους στα σπίτια, αλλά και η εξάρτησή τους, είναι μάλλον ανακριβείς , και η θεώρηση του Ιησού ως ελευθερωτή αυτών των γυναικών πρέπει να επανεξεταστεί ριζικά. Υπάρχον πολλά ακόμη σχετικά μ’ αυτό το θέμα που δέν μπορούν να αναδειχθούν τούτη τη στιγμή, αλλά νοιώθω πως πρέπει να επιστήσω την προσοχή σας σ’ αυτά.

    Θεωρώ παρήγορο που συναντώ Χριστιανές φεμινίστριες αποφασισμένες να αποδεχτούν το παρελθόν και το παρόν ως πηγές πόνου γιά τις Εβραίες και αυτό καθ’ εαυτό το γεγονός βοηθά να γιατρευτούν οι πληγές και των δύο πλευρών. Γιά να επιστρέψω στη θεά, πρέπει να τιμήσω τη Μαίρη Γκρέυ (Mary Grey, April 1993:4-11) που, ως Χριστιανή φεμινίστρια θεολόγος, απόδειξε ότι η αντιμετώπιση της θεάς ως του θηλυκού στοιχείου είναι σημαντική γιά τις Χριστιανές.

    Τέλος έχω πεισθεί ότι οι δυνατότητα συμφωνίας ανάμεσά μας είναι μεγαλύτερη από τις διαφορές μας, ακόμα κι’ αν υπάρχουν εδώ αντίπαλες παραδόσεις που χρειάζεται να αναγνωριστούν και να ξεπεραστούν. Η ιδιαιτερότητα του υποβάθρου και των παραδόσεών μας μπορεί να προσφέρει χώρο στην οικουμενικότητα της γυναικείας πνευματικής και σωματικής αυτόνομης ταυτότητας. Το κίνημα της θεάς είναι, πιστεύω, ένας ισχυρός τρόπος να επιστραφεί στις γυναίκες το μερίδιό τους από τη θεϊκότητα και να ξεπεραστούν οι αδυναμίες που τούς έχουν επιβληθεί στην πνευματική και την κοσμική ζωή. Μπορεί να είναι άμεσο και να τίς ενδυναμώνει ώστε να ενεργούν γενναία στην κοινωνία. Το κίνημα είναι ανώριμο, ορισμένες φορές ασυλλόγιστο και άλλες αφελές. Έχει όμως τεράστια δύναμη και ευγλωττία και, σύμφωνα με τον δικό μου γνωστικό τρόπο, πρέπει να αναγνωριστεί ως αυθεντική φωνή της θεϊκότητας.

Ευρώπη

   Η συμβατική αντίληψη γιά την  ιστορία της Ευρώπης είναι ότι πρόκειται γιά έναν από τους πιό πατριαρχικούς Ελληνικούς μύθους. Το λεξικό Λαρούς (Larousse1974:105) είναι μιά βολική πηγή: η κόρη του Αγήνορα και της Τηλέφασσας, των βασιλέων της Φοινίκης, παίζει και μαζεύει λουλούδια μιά μέρα, κοντά στο νερό. Ξαφνικά βλέπει έναν ήμερο και μεγαλόπρεπο ταύρο: με εμπιστοσύνη, πλησιάζει το ωραίο ζώο που έχει λυγίσει τα γόνατά του μπροστά της. Καβαλά τον ταύρο και αρχίζει να στολίζει τα κέρατά του με λουλούδια. Ξαφνικά, λέει ο αφηγητής, ο ταύρος, που ήταν, φυσικά, ο Ζευς μεταμφιεσμένος, «ορθώθηκε στα πόδια του και  ορμητικά πήδηξε μέσα στα κύματα και πήγε την παρθένα που έκλαιγε πέρα από την πλατιά θάλασσα.» Έφτασαν στην Κρήτη, όπου ο Ζευς την βίασε («τήν έκανε ερωμένη του»). Το Λαρούς προσθέτει ότι το δέντρο κάτω από το οποίο  «συνέβη αυτή η περιπέτεια» (σελ. 87), «επειδή είχε στεγάσει αυτήν την θεία ένωση, απόχτησε το προνόμιο να μήν χάνει το φύλλωμά του σε καμιάν εποχή» (σελ. 105). Στην Γόρτυνα, στη νότια ακτή της Κρήτης, δείχνουν ακόμη στους τουρίστες ένα δέντρο που είναι, λένε, το σημείο αυτού του «ευλογημένου γεγονότος».

    Γιά να ολοκληρώσουμε την ιστορία: η Ευρώπη γέννησε τρία παιδιά, από τα οποία το ένα ήταν ο Μίνως που έγινε βασιλιάς της Κρήτης και ιδρυτής της δυναστείας των Μινώων. Τα παιδιά τα υιοθέτησε ο Αστέριος, βασιλιάς της Κρήτης, που παντρεύτηκε την Ευρώπη.

  Αν ψάξουμε λίγο περισσότερο, θα βρούμε μιάν αρκετά διαφορετική ιστορία. Ένα ποίημα από μιά σύγχρονη Ελληνίδα συνοψίζει την ιστορία αυτή:

Είμαι η Ευρώπη

Η πανσέληνος , η Πλατυπρόσωπη

Είμαι η κοσμική αγελάδα, η Μητέρα όλων.

Κοιτάξτε με να ταξιδεύω από το δείλι ως την αυγή,

Καθισμένη στη ράχη του αγαπημένου μου ταύρου.

Η λάμψη μου είναι τόσο μεγάλη που ξεπερνάει το φως μύριων αστεριών

Κρατώντας  το κέρας του στο αριστερό μου χέρι της σοφίας

Ελέγχω τη γόνιμη μαγεία του Ιερού μας Γάμου.

Γιατί είναι ο εραστής μου. Είναι ο γιός μου.

Είναι ο διαλεχτός μου. [4]

     «Πλατυπρόσωπη» είναι η σημασία της λέξης Ευρώπη, που μπορεί να και σημαίνει «ανθούσα ιτιά», σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Γκρέιβς (1961;: 173): βλέπει την Ευρώπη ως σεληνιακή θεά, πράγμα που την κάνει Βασίλισσα της Παλίρροιας και δότρια της δρόσου και της υγρασίας. Η Πατρίσια Μόναγκαν (Patricia Monaghan 1981:102) συμφωνεί με τον τίτλο της Σεληνιακής Θεάς, αλλά λέει ότι το όνομά της σημαίνει «μεγαλομάτα»  και την θεωρεί Θεά – Μητέρα της Κρήτης. Υπηρέτης της ήταν ο σεληνιακός ταύρος. Η Μόναγκαν υποστηρίζει ότι σύμφωνα με πολλές, - οι ερευνήτριες, - τές  ο Ελληνικός μύθος αποδίδει την καταγωγή του Κρητικού και, επομένως, του Ευρωπαϊκού, πολιτισμού σε πηγές της Μέσης Ανατολής. Η Μπάρμπαρα Γουώκερ (Barbara Walker,1983:287), αναφέροντας τους Γκρέιβς, Κάμπελλ και Γκούθρι (Graves, Campbell και Guthrie) παρουσιάζει την Ευρώπη ως Πανσέληνο και μητέρα ολόκληρης της Ευρωπαϊκής ηπείρου. Παρουσιάζεται ως Λευκή Αγελάδα στην οποία θυσιάζονταν λευκοί ταύροι στεφανωμένοι με λουλούδια. Το όνομα «Ευρώπη», λέει η Γουώκερ, ήταν επίθετο της θεάς Δήμητρας. Ας υπενθυμίσουμε ότι η Ευρώπη παντρεύτηκε τον βασιλιά Αστέριο της Κρήτης. Το όνομά του που σχετίζεται με τα άστρα και (μπορεί να ) σημαίνει «έναστρος» σχετίζεται με την Ευρώπη ως βασίλισσα των ουρανών.

   Όμως δέν τελειώσαμε. Πρέπει να δούμε και τον ρόλο του ταύρου στην ιστορία. Ο Κάμπελ (973:37)  βλέπει τον ταύρο ως σύμβολο δημιουργικότητας και δύναμης. Γράφει γιά μιά θεά της γης που γονιμοποιείται από έναν σεληνιακό ταύρο  οποίος πεθαίνει και ανασταίνεται, προσθέτοντας ότι η ιστορία της Ευρώπης είναι παραλλαγή αυτής της ιστορίας. Αν εξετάσουμε τον ρόλο του ταύρου στο Φοινικικό περιβάλλον, αλλά και γενικά στην Εγγύς Ανατολή, ανακαλύπτουμε τον Ελ, πατέρα των θεών, να αναπαριστάνεται ως ταύρος  στα  Χιττιτικά έγγραφα του Ρας Σάμρα (Ras Shamra: Driver 1956-71). Υπάρχουν  παρόμοιες μαρτυρίες και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ο χρυσός μόσχος μπορεί να είναι ο ίδιος ο Γιαχβέ (Αριθμοί, 23: 22, 24:6).  Αλλά και η ίδια η Κρήτη ήταν η πατρίδα του τελετουργικού χορού των ταύρων και της λατρείας τους, ενώ δέν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο γιός της Ευρώπης, ο Μίνως, παντρεύτηκε την Πασιφάη, που ερωτεύτηκε έναν ταύρο, έμεινε μαζί του έγκυος και γέννησε τον μισό άνθρωπο – μισό ταύρο Μινώταυρο.

   Υπάρχουν πολλά μυστήρια εδώ που πρέπει να ερευνηθούν και να συζητηθούν. Έχει προταθεί η άποψη ότι αυτός ο μύθος θα μπορούσε να συμβολίζει τη μεταφορά του ανατολικού πολιτισμού (Φοινίκη) στην Κρήτη, η οποία έγινε έτσι ο μοχλός που εκπολίτισε την Ευρώπη. Μπορεί και να ερμηνευθεί ως ανασκευή των προηγούμενων θρησκευτικών αντιλήψεων γιά τη Θεά, ιδίως ως προς την  δικαιολόγηση ή / και δικαίωση του βιασμού και της ιδιοποίηση από τους άντρες της γυναικείας δύναμης.

ΟΡΦΙΚΟΙ ΎΜΝΟΙ

Πάντα γαρ εκ σέθεν εστίν, υπεξεύξω δε (τε)  κόσμον

Και κρατέεις τρισσών μοιρών, γεννάις δε τα πάντα,

Όσα τ’ εν ουρανώι εστι και εν γαίη πολυκάρπωι

Γιατί όλα προέρχονται από σένα, όλον τον κόσμο έζεψες

Κυβερνάς τα τρία μέρη και τα πάντα γεννάς

Όσα βρίσκονται στον κόσμο και στην πολύκαρπη γη

Ορφικός Ύμνος στην Αφροδίτη, 1 *

  Αυτό είναι ένα απόσπασμα από μιά συλλογή ογδόντα περίπου σύντομων ποιημάτων που εξυμνούν διάφορες θεότητες. Είναι γνωστά ως «Ορφικοί Ύμνοι» και παίρνουν το όνομά τους από τον διάσημο, και πιθανώς μυθικό, ποιητή και μουσικό Ορφέα, στον οποίο αποδίδεται μιά από τις μεγάλες θρησκείες του Ελληνιστικού κόσμου –η Ορφική θρησκεία. Αν και η χρονολόγησή τους δέν είναι βέβαιη, είναι γενικά αποδεκτό ότι χρησιμοποιούνταν στις τελετουργίες και τις ιερές πραχτικές από τουλάχιστον το 300 π.Χ ως το 500 μ.Χ.,  δηλαδή γιά σχεδόν χίλια χρόνια  και το υλικό τους προέρχεται από παλιότερες πηγές. Θεωρούνται ότι προέρχονται από την ίδια περιοχή  - τον  κόσμο στης Θράκης, της Φρυγίας, της Ανατολίας και της υπόλοιπης Μικράς Ασίας - καθώς και από την Ελληνική χώρα και τα νησιά της. Αυτός είναι ο κόσμος της θρησκείας της Μεγάλης Θεά. Οι Ύμνοι συνδέονται με το όνομα του Ορφέα. Τη σχέση με την Ορφική θρησκεία θα την συζητήσουμε πιό κάτω. Αλλά είναι σαφές ότι, αν αποκαλούμε τους Ύμνους αυτούς Ορφικούς, συμμετέχομε στην ανδροκεντρική παράδοση. Το όνομά του αληθινά σχετίζεται με μιά τιμημένη ανδρική ποιητική πηγή και θρησκεία.. Στην πραγματικότητα τα ποιήματα αυτά, αν και επικαλούνται ορισμένες αρσενικές θεότητες, κατά κύριο λόγο επικεντρώνονται στο θηλυκό: ακόμη και σε όσα υμνούν τους θεούς, συνήθως οι θεές επαινούνται και τιμώνται ως μεγαλύτερες θεότητες. Αυτό μοιάζει να είναι ένα ακόμη παράδειγμα  της άρνησης να αποδοθούν στις γυναίκες και στις θεές οι οφειλόμενες τιμές και οι τελετουργίες τους.

Οι Ορφικοί Ύμνοι

Είναι γνωστό ότι οι Ύμνοι αυτοί ψέλνονταν από ομάδες σε ιερούς κύκλους, ως μέσα επίκλησης συγκεκριμένων θεοτήτων. Κάθε ένας από τους ύμνους αρχίζει με μιά λιγόλογη περιγραφή των ουσιών ή τον βοτάνων που πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως μέσα κλήσης της θεότητας. Ο ύμνος «Στην Ήρα» αρχίζει με τα λόγια «Σε γαλάζιους κόλπους καθισμένη.», ενώ η ίδια αποκαλείται «Μητέρα των νεφών και των ανέμων» και είναι αυτή που «γεννά τα πάντα».

    Τήν καλούν να έρθει στον γιορταστικό κύκλο με τα λόγια:

    «Έλα ευλογημένη Θεά, φημισμένη παντοδύναμη βασίλισσα ευνοϊκή, με χαρά στη μορφή»

      Ένας άλλος ύμνος  απευθύνεται στη «Μητέρα των Θεών». Γι’ αυτήν καίγονται κάθε λογής αρωματικές ουσίες. Είναι η «Μητέρα των θεών, τροφός των πάντων.»

    Περιγράφεται ως «τιμημένη από τους πάντες» και τήν βλέπουν «ένθρονη σε άρμα που τό σέρνουν λέοντες.»  Αυτή η εικόνα τήν εξισώνει με τη Μητέρα των  Θεών Κυβέλη, της οποίας έχουμε πολλές απεικονίσεις από πολλές πηγές – σε αγγεία και ανάγλυφα – που την παριστάνουν πάνω σε άρμα που το σέρνουν λιοντάρια.

    Ένας από τους μακρύτερους Ύμνους είναι αφιερωμένος στη Φύση, γιά την οποία τα θυμιάματα είναι αρώματα. Είναι «γενέτειρα των πάντων… πανδαμάτειρα και αδάμαστη» και «κυβερνήτιδα ,πάμφωτη, παντοκράτειρα,  φωτοδότρα, ακατάβλητη» αλλά και «χθόνια…αμέθεκτη, αυτογέννητη… αρχέγονη των ανθρώπων δόξα ... νυχτερινή, πολύπειρη….»

    Ένα πολύ ενδιαφέρον μέρος του ποιήματος περιγράφει την δημιουργία και τη γέννησή της χωρίς την ανάγκη αρσενικού. Αποκαλείται επίσης, «.. των πάντων πατέρας, μητέρα, τροφός και κηδεμόνας… σεβάσμια θεά, αιώνια.»

     Φαίνεται πως οι συγγραφείς έπρεπε να συμφιλιωθούν με τη Μητέρα που δέν χρειάζεται αρσενικό σύντροφο και την λάτρευαν ως εκείνη που περιέχει τα πάντα – μια περιγραφή που αργότερα σχετίστηκε και με τη Γνωστική θεότητα που, κι’ αυτή, δημιούργησε δίχως αρσενική βοήθεια. Και η Φύση εξ άλλου  είναι «η δικαιοσύνη που κυριαρχεί τη νύχτα…. Γλυκιά γιά τους καλούς, πικρή γιά τους κακούς», πράγμα που δηλώνει ότι παίρνει μέρος στα πράγματα των ανθρώπων και ότι είναι η δημιουργός θεά και η κυρίαρχη στον φυσικό κόσμο.

    Μιά άλλη πλευρά της Μεγάλης Μητέρας είναι προφανής στον Ύμνο στη Θεά Ρέα. Τήν επικαλούνται με καύση αρωμάτων, καβαλά ένα ιερό άρμα που τό σέρνουν άγριοι λέοντες, και είναι το τύμπανο που ηχεί φρενιτιωδώς: «Σεβάσμια Ρέα, κόρη του πολύμορφου Πρωτογόνου, που λιοντάρι ταυροφόνο οδηγεί το ιερότροχο άρμα σου, τυμπανόκρουστη..»

    Είναι η Μητέρα των θεών και των ανθρώπων, της γης, των ανέμων και των θαλασσών και όλα εκπορεύονται απ’ αυτήν.

     Γιά να ολοκληρωθούν οι πλευρές της Θεάς, έχουμε την Περσεφόνη, που καλείται στις τελετουργίες χωρίς λιβάνια. Τήν αποκαλούν μονογενή, τίτλος που σχετίζεται και με τη μητέρα της Δήμητρα. Είναι ένας τίτλος τεράστιας δύναμης στον αρχαίο κόσμο. Γενικά εθεωρείτο ότι σήμαινε «μοναδική», μέχρι που τόν πήραν οι Χριστιανοί και τον συσχέτισαν με τον Ιησού (μονογενή υιό του Θεού). Τα Μυστήρια της Περσεφόνης και της Δήμητρας, που είναι και ου δύο μοναδικές, αλλά ταυτόσημες, μάνες κι’ οι δυό και κόρες, δέν είναι το θέμα μας εδώ. Αλλά είναι σημαντικό να θυμόμαστε τους Ομηρικούς Ύμνους και τη δουλειά που έκαναν πάνω σ’ αυτούς οι φεμινίστριες, καθώς και στην ιστορία της Περσεφόνης, που έχει τεράστια σημασία γιά μάς τις γυναίκες.

   Στον Ομηρικό Ύμνο, η Περσεφόνη αποκαλείται «τιμημένη, σεβαστή Θεά, πηγή της ζωής». Περιγράφεται ότι ζει στα βάθη της  γης, γίνεται η πολύμορφη δημιουργός της αμπέλου και, στην ιερή της μορφή, βλέπουν οι θνητοί τους πρώτους καρπούς εν τη γενέσει τους. Γνωρίζει τα μυστικά της ζωής και του θανάτου, διότι κινείται από το ένα πεδίο στο άλλο. Η Δήμητρα αποκαλείται «οικουμενική μητέρα» και «πηγή πλούτου» και είναι « η θεά των καρπών». Ο θερισμός και το αλώνισμα είναι οι αέναες φροντίδες της.

   Υπάρχει και ένας ύμνος στη Σεμέλη, τη σεληνιακή θεά «που επισκέπτεται τους θνητούς από τα πεδία της νύχτας», και που πάντα είναι παρούσα στις ιερές τελετές. Μπορούμε, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι πολλές απ’ αυτές τις τελετουργίες τελούνταν τη νύχτα  στο φως της σελήνης. Οι πολλές μορφές της Μεγάλης Μητέρας αναδύονται σε όλους σχεδόν τους Ορφικούς Ύμνους. Ο Φέρμασέρεν  (Vermaseren) συνοψίζει αυτό το στοιχείο: «Η Θεά, που είναι η μητέρα όλων των ανθρώπων και των φυτών, έγινε και η βασίλισσα του πεδίου του σκότους, που από μέσα του ξεπηδά ξανά το φως της ζωής σε έναν αέναο κύκλο…. Πάντα και παντού είναι κοινός τόπος που ουσιαστικά μιά θεϊκή θηλυκή δύναμη ελέγχει τον  τωρινό κόσμο και τον επόμενο.» Προσθέστε σ’ αυτό την επίκληση στη Δήμητρα από έναν Έλληνα συγγραφέα που, αναμφίβολα, γνώριζε και τελούσε κι’ ο ίδιος τις Ορφικές τελετές:

   Χαίρε Θεά και φύλαγε τους ανθρώπους αυτούς στην αρμονία και την ευμάρεια. Στους αγρούς φέρνε μας ευχάριστα πράγματα.  Δίνε τροφή στους ανθρώπους μας, φέρνε μας ζώα, φέρε μας τους καρπούς, φέρε μας τη σοδειά! Και χάρισε ειρήνη γιά να θερίσουν αυτοί που σπέρνουν, Τρισχαριτωμένη θεά των τριπλών προσευχών, Μεγάλη Βασίλισσα Θεά.  (5)

    Θεωρώ σημαντικό να υπογραμμίσω αυτά που λέγονται σ’ αυτόν τον Ύμνο γιά τη Ρέα. Εδώ είναι ανήμερη, Πότνια των βουνών, των ανέμων, της οργής και των καθαρμών. Μιά άλλη επίκληση, περίπου με το ίδιο περιεχόμενο, απευθύνεται στην Εστία:

    « Πήγαινε στο πανηγύρι, Υψίστη, να χαρείς με τα τύμπανα, εσύ που όλα τα ημερεύεις…, Γραία, ζωοδότειρα, χαρούμενη, όλη αγάπη Εσύ που σέ ευχαριστούν οι ευσεβείς πράξεις.» (6)

     Αυτή η πλευρά εξυμνείται και στους Ομηρικούς Ύμνους, όπου απεικονίζεται να τήν τριγυρίζουν λύκοι που μουγκρίζουν και λιοντάρια που βρυχώνται. ( 7)

    Νοιώθω τόσο βαθιά τη σημασία αυτής της πλευράς, επειδή είναι ακριβώς αυτή η πλευρά που μάς έχουν αρνηθεί τόσον καιρό και που, όταν εμφανίζεται, τήν διαστρέφουν τόσο συχνά και τήν γυρνούν ενάντια σε μάς και σε άλλους που δέν τό αξίζουν και που αληθινά δέν έχουμε καμιάν επιθυμία να πληγώσουμε.

     Στο δεύτερο μέρος αυτής της παρουσίασης*, ελπίζω να εξερευνήσω τα Ορφικά Μυστήρια όπου «γυναίκες σε φρενίτιδα», οι Βάκχες ή οι Μαινάδες, βυθίζονταν σ’ αυτά που έχουν αποκληθεί καθαρτήριες τελετές, γνωστές και ως «όργια». Είναι πιθανό να βρούμε, ή να ονειρευτούμε ερμηνείες διαφορετικές από αυτές που συνήθως μάς παρουσιάζουν.

     

Η Λευκή Θεά Πρόκληση ή Έμπνευση;

Η Λευκή Θεά στον σύγχρονο φεμινισμό και τις γυναικείες σπουδές

Εισήγηση στο Συνέδριο της 9ης Μαρτίου 1998 με τίτλο  Η Επίδραση της Λευκής Θεάς στον Φεμινισμό και τις Γυναικείες Σπουδές.

       Η φεμινιστική πνευματικότητα είναι ένα αναπτυσσόμενο κίνημα στη Βρετανία, τις ΗΠΑ και αλλού. Έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα πιό γοητευτικά θρησκευτικά φαινόμενα των τελευταίων είκοσι χρόνων  (Eller 1993:ix). Γιά το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου, η Λευκή Θεά του Ρόμπερτ Γκρέιβς υπήρξε το βιβλίο που διαβάστηκε περισσότερο απ’ όλα και που επηρέασε βαθιά αυτό το κίνημα, εμπνέοντας μιά γενιά ολόκληρη γυναικών. Όμως αυτό το βιβλίο υπήρξε και αντικείμενο αυστηρής κριτικής, που ισχυρίστηκε ότι δέν ήταν αρκετά ακαδημαϊκό ότι αντιμετώπιζε με κατ’ εξοχήν αρσενική ματιά σε σχέση με τη Θεά και ότι ήταν κατ’ εξοχήν ευρωκεντρικό. Επί πλέον, μιά μεγάλη ομάδα στον χώρο των γυναικείων σπουδών περιφρονεί ακόμη κάθε συζήτηση γιά την πνευματικότητα, αν και είναι σ’ αυτόν ακριβώς τον  τομέας που έχει  γίνει η μεγαλύτερη πρόοδος σε σχέση με την γυναικεία ενδυνάμωση – και ο Ρόμπερτ Γκρέιβς είναι, πιθανώς, ένας από τους πιό απροσδόκητους γεννήτορες αυτής της διαδικασίας.   

    Η Καίτλιν Μάθιους ( Caitlin Matthews), συγγραφέας πολυγραφότατη σε θέματα σχετικά με την Κελτική πνευματικότητα και ιστορία, ξεκινά το βιβλίο της «Σοφία, η Θεά της Σοφίας» (1991:15) με τούτα τα λόγια: «Ζούμε σε μιάν εποχή (επαν) ανακάλυψης και ανάμνησης, όπου το Θείο Θηλυκό, ως Θεά, ανακαλείται στη συνείδηση. Ένας από τους οραματιστές- κλειδιά της Θεάς υπήρξε ο ποιητής Ρόμπερτ Γκρέιβς, που το βιβλίο του «Η Λευκή Θεά» αφύπνισε έναν κοιμισμένο κόσμο.» Υπερβολή; Στην πραγματικότητα όχι. Στη μελέτη της, η Kύνθια Έλλερ (Cynthia Eller (1995:15) αναφέρει την απάντηση μιάς από τις συνομιλήτριές της στην ερώτηση «Ποία είναι η Θεά;»: «Όταν ανακάλυψα τη Λευκή Θεά του Γκρέιβς, ένοιωσα πως αυτό ήταν το πιό συναρπαστικό πράγμα που είχα διαβάσει τη ζωή μου.» Και πρόσθεσε ότι «αυτή η θαυμαστή χαμένη παράδοση έδωσε συνοχή και λογική στα προσωπικά της σύμβολα πνευματικότητας που μέχρι τότε δέν φαίνονταν να έχουν μεγάλο νόημα.»

    Αυτά τα σχόλια δίνουν μιάν ιδέα των αισθημάτων των γυναικών στο αναπτυσσόμενο κίνημα της Θεάς. Όμως «αντισταθμίζονται» από την ακαδημαϊκή κριτική.

    Γιά παράδειγμα, η λαογράφος Τζούλιετ Γουντ (Juliette Wood)  τονίζει ότι πολλοί, - ές συγγραφείς εκφράζουν ανησυχία γιά το ζητούμενο της ιστορικότητας στο πεδίο των γυναικείων σπουδών σε σχέση με τη Θεά και προτείνει εναλλακτικές λύσεις. Γράφει (1996:9-12): «Πολλές μελετήτριες κάνουν διάκριση ανάμεσα σε μιά κυριολεκτική ερμηνεία της Θεάς και τη μεταφορική χρήση του Παραδείγματος της Θεάς. Οι πρώτες δέχονται ως ιστορικό γεγονός ότι σε κάποιαν απροσδιόριστη ιστορική περίοδο, υπήρξε ένα αρχαίο και ενιαίο σύστημα αντιλήψεων και πραχτικών που χαρακτηρίζονται από μιά μητριαρχική κουλτούρα και επικεντρώνονταν σε μιά δυνατή μορφή της Θεάς. Η δεύτερη ομάδα βλέπει τη Θεά ως ένα μή ιστορικό αρχέτυπο ή ως μιά ποιητική μεταφορά. Η πρώτη, η κυριολεκτική θέση είναι ευρέως αποδεκτή…»

    Στρέφεται κατόπιν στον  Ρόμπερτ Γκρέιβς και, ενώ ασκεί εναντίον του αυστηρή κριτική, δέν μπορεί να κρύψει μιά κάποια αποδοχή.  Περιγράφοντας τη «Λευκή Θεά» ως «κλασσικό έργο, που επηρέασε και αναφέρεται συχνά στις σύγχρονες σπουδές», βεβαιώνει ότι η δημοτικότητά της οφείλεται στο ότι  «μοιράζεται πολλές από τις αντιλήψεις και τις  υποθέσεις που βρίσκονται στη βάση  των νεοπαγανιστικών μελετών της Θεάς, όπως είναι ο προσανατολισμός  προς το παρελθόν.» Χωρίς να κρύβει την κριτική της στάση, γράφει: «Όσο γοητευτικός κι’ αν είναι ο Γκρέιβς, πρέπει να τονιστεί ο συνδυασμός  της ανεπαρκούς φιλολογικής έρευνας, με τα ανεπαρκή κείμενα και την ξεπερασμένη αρχαιολογία.» Όμως, με μιά γενναιοδωρία που γίνεται πιό δυνατή καθώς εξακολουθεί αυτήν την κριτική, γράφει: « Ο Γκρέιβς αρθρώνει / εκφράζει μιά συνέχεια ανάμεσα στο παρόν και  στο παρελθόν, ένα παρελθόν όπου η Θεά λατρεύεται σε μιάν ενιαία, αρμονική κοινωνία που, παρ’ όλους τους περιορισμούς των μετέπειτα ιστορικών εξελίξεων, αγγίζει και φωτίζει το παρελθόν.» (1996:12)

    Παρόμοια, η επιφανής μελετήτρια Χίλντα Έλλις Ντάβιντσον (Hilda Ellis Davidson) γνωστή γιά τις μακρόχρονες μελέτες της, γράφει (Davidson 1998:11): «Αν οι μελετητές υπήρξαν δισταχτικοί στη μελέτη του συμβόλου της Θεάς, υπάρχει μεγαλύτερος ενθουσιασμός στο επίπεδο των υπόλοιπων ανθρώπων. Το βιβλίο του Ρόμπερτ Γκρέιβς « Η Λευκή Θεά» έχει παραπλανήσει πολλές αθώες αναγνώστριες με τις εύγλωττες αλλά απατηλές διαβεβαιώσεις του περί κάποιας νεφελώδους Κελτικής θεάς στην πρώιμη Κελτική φιλολογία, ένα πεδίο γιά το οποίο δέν έχει ούτε γνώση  ούτε κύρος.» Όμως  το συμπέρασμα του βιβλίου της εκφράζει θετική άποψη. Περιγράφοντας τη μυθική επιβίωση των Βόρειων Θεαινών, γράφει: « Μπορούμε να έχουμε τη βεβαιότητα ότι, σ’ αυτήν την καινούρια εποχή, οι θεές θα βρεθούν ξανά εδώ, προστατευτικές και απειλητικές, με τα ιδιαίτερα χαρίσματα και τις ιδιαίτερες δυνάμεις τους. Η ζωή δέν θα μπορούσε να συνεχιστεί στη γη χωρίς αυτές.»   (190).  Η Κύνθια Έλλερ έχει μελετήσει το σύγχρονο κίνημα της πνευματικότητας της Θεάς που βεβαιώνει (1993): « η φεμινιστική πνευματικότητα έχει αναδυθεί ως κοινωνιολογική οντότητα ιδίω δικαιώματι και είναι πολύ ευρεία και πολύ διακριτή γιά να θεωρηθεί υποφαινόμενο οποιουδήποτε  άλλου θρησκευτικού και κοινωνικού κινήματος… είναι θρησκευτικά ανανεωτική….στην έρευνά της γιά πηγές που θα αποδειχτούν ισχυρές και μεταμορφωτικές γιά τις γυναίκες.»  (ix)

     Η  Κάρολ Κριστ, μιά από τις ιδρύτριες- μητέρες του κινήματος γράφει (Carol Christ 1997): «Στην Αμερική, την Ευρώπη, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία, εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες και όλο και περισσότεροι άντρες…. ανακαλύπτουν ξανά τη γλώσσα και τις τελετουργίες της Θεάς»  (xiii). Δηλώνει ότι αυτό σημαίνει επανεξέταση των πιό βαθέων και των λιγότερο αναγνωρίσιμων προϋποθέσεων της κουλτούρας μας (xiv) και ότι δημιουργείται τώρα μιά νέα θρησκεία της Θεάς  (xv). Η  Κριστ ασκεί κριτική στη «Λευκή Θεά» την οποία βλέπει ως «βαθιά ελαττωματική» (86); Θεωρεί τον τρόπο με τον οποίο βλέπει ο Γκρέιβς τη Θέα ως διαστροφή λόγω του τρόπου με τον οποίο κατανοεί ο ποιητής το «αρσενικό εγώ, που γονιμοποιείται από το μυστηριώδες θηλυκό» και αμφισβητεί την περιγραφή του της Θεάς ως ισοδύναμης με μιά θρησκεία που «αναπόφευχτα  σχετίζεται με τη θυσία του Υιού στη Μητέρα»  (87)

      Όμως το κίνημα της γυναικείας πνευματικότητας που εξελίχθηκε στην επανανακάλυψη της Θεάς, άνθισε. Ήταν διαφορετικό στην Αγγλία απ’ ό,τι στην Αμερική και τράφηκε από πολλές διαφορετικές πηγές, αλλά υπάρχει μιά κοινή συνολική αντίληψη που  έθρεψε την πρόοδό της από τη δεκαετία του ’70 και μετά. Αυτή (η κοινή αντίληψη) ήταν ότι η καθημερινή φυλετική καταπίεση δεν μπορούσε να καταλυθεί δίχως την κατανόηση του ιστορικού ρόλου που έπαιξαν οι παραδοσιακές θρησκείες στη γυναικεία υποταγή.

    Αυτό το πολιτικό και πνευματικό κίνημα των μέσων και του τέλους της δεκαετίας του ’70 βάσισε μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας του στη «Μεγάλη Θεά», σε πολλές μονογραφίες, φυλλάδια,  και βιβλία. Ανάμεσα στα πιό σπουδαία, ίσως βιβλία  αυτής της περιόδου, τουλάχιστον στην Αγγλία, ήταν εκείνα που προήλθαν από την Ομάδα Μελέτης της Μητριαρχίας του Λονδίνου, τη Στρίγγλα (Shrew,1977) και την Πολιτική της Μητριαρχίας (Politics of Matriarchy, 1978).

    Σήμερα, δύο τουλάχιστον  δεκαετίες αργότερα, μιά τεράστια εκδοτική βιομηχανία εξυπηρετεί την τεράστια ζήτηση γιά υλικό σχετικό με τη Θεά. Τα συμπεράσματα της Έλλες συνεχίζουν να ισχύουν: «Η φεμινιστική πνευματικότητα  παρουσιάζεται ως κοινωνική / κοινωνιολογική οντότητα ιδίω δικαιώματι, πολύ μεγάλη και πολύ αυτόνομη γιά να θεωρείται πιά παράπλευρο φαινόμενο άλλων θρησκειών και άλλων κοινωνικών κινημάτων, καινοτομώντας, προχωρώντας πέρα από την παράδοση και συχνά καθοδηγώντας την στην έρευνα των πνευματικών πόρων που θα αποδειχτούν ισχυροί και απελευθερωτικοί γιά τις γυναίκες»(1993:x)

    Όμως γιά τί ακριβώς πρόκειται; Τί ρόλο μπορεί να έχει παίξει ο Ρόμπερτ Γκρέιβς σ’ αυτήν την άνοδο της γυναικείας ενδυνάμωσης; Έναν ρόλο κρίσιμο γιά τον σύγχρονο φεμινισμό; Αν προσπαθήσουμε να κάνουμε συγκεκριμένες συγκρίσεις ανάμεσα στο θέμα της Λευκής Θεάς και  στο λαϊκό κίνημα της θεάς , αλλά και της πιό ακαδημαϊκής φεμινιστικής θεολογίας, είναι φανερό ότι αναφύονται αμέσως δυσκολίες.

    Ο Γκρέιβς δηλώνει  ότι το Θέμα του (1997:20) είναι «η αρχαία ιστορία… της γέννησης,  της ζωής, του θανάτου και της ανάστασης του Θεού του Φθίνοντος Χρόνου γιά χάρη της αγάπης της ευμετάβλητης και παντοδύναμης Τριπλής Θεάς –  μητέρας, παρθένας και ψυχοπομπού (η τελευταία μερικές φορές αποκαλείται μερικές φορές από τον Γκρέιβς Γραία). Ο ποιητής ταυτίζει τον εαυτό του  με τον Θεό του Φθίνοντος Χρόνου και  τη Μούσα του με την Θεά. Αντίζηλός του είναι ο άλλος του εαυτός., η περίεργη Θεά του Γκρέιβς είναι μιά «όμορφη, λεπτή γυναίκα με γαμψή μύτη, θανάσιμα ωχρή, με άλικα χείλη, εκπληχτικά θαλασσιά μάτια και μακριά ξανθά μαλλιά.» (ibid).  Ελάχιστα φαίνεται να υπάρχουν εδώ  ικανά να εμπνεύσουν στις γυναίκες τέτοιον ικανοποίηση σαν αυτήν που συζητήσαμε πιό πάνω. Ο ήρωας είναι ο ποιητής, η Μούσα μοιάζει να υπάρχει γιά να εξυπηρετεί τα συμφέροντά του. Η όψη της – ξανθή, γαλανομάτα και λεπτή – είναι μιά αντρική φαντασίωση σαν αυτές που βλέπουμε καθημερινά στην τηλεόραση και στις διαφημίσεις των εφημερίδων,  αν και η μύτη της θα έπρεπε να αλλάξει λίγο με ένα πρόγραμμα Η/Υ. Αρκετές φεμινίστριες έχουν ασκήσει κριτική στον Γκρέιβς γι’ αυτές τις σεξιστικές αντιλήψεις. Η απάντηση είναι, φυσικά, ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με θρησκεία. Η θρησκεία είναι πιό κοντά μας απ’ ό,τι οι περισσότερες θέλουν να παραδεχτούν και μάλιστα επηρεάζει ιδίως τις σχέσεις των φύλων. Ακόμη και η πιθανότητα να στραφούμε από την έννοια του Θεού στην έννοια της Θεάς – ή των Θεαινών- είναι μιά διαδικασία που συγκλονίζει το μυαλό και την καρδιά πολλών γυναικών, μιάς και τούς επιτρέπει να μπαίνουν στο πεδίο του θεϊκού με τρόπο κανονιστικό αντί ως αντικείμενα ή υπεξούσιες κατώτερες οντότητες  που εξαρτώνται και ελέγχονται από το αρσενικό. Μέχρι τα μέσα αυτού του αιώνα  [5]η θρησκεία εκφραζόταν  με αρσενική γλώσσα. Συχνά υποστηρίζεται ότι ο Θεός είναι υπεράνω του φύλου. Όμως, όπως υποστήριξα πριν από μερικά χρόνια (1992:5), « αν πιστεύουμε ότι ο / η Θεός είναι το παν, γιατί να μήν τής απευθυνόμαστε όχι..  ως Κύριο, Πατέρα ή Βασιλέα, αλλά ως Κυρία, Θεά μας, Βασίλισσα. Αν, όμως, το κάνουμε, βρήκα ότι η κατάσταση φορτίζεται εξαιρετικά: συχνά οι γυναίκες κλαίνε και οι άντρες θυμώνουν και γίνονται εχθρικοί.» Από τότε που γράφτηκε αυτό, έχει γίνει πιό εύκολη η χρήση τέτοιων όρων, αλλά ακόμη προκαλούν βαθιά συγκινησιακές αντιδράσεις. Όταν ονομάζουμε τη θεότητα Θεά, είτε στον ενικό είτε στον πληθυντικό, αγγίζει τα πιό βαθιά μας αισθήματα: ξαναδίνει στις γυναίκες το μερίδιο που δικαιούνται στη θεότητα, και που τούς είχε αφαιρεθεί από την παραδοσιακή θρησκεία. Τίς βοηθά να ξεπεράσουν τις επιβεβλημένες αναπηρίες στην πνευματική και την κοσμική ζωή: αποκαθιστά τις αρχαίες αδικίες και γιατρεύει προαιώνιες πληγές. Αυτή είναι η πιό θεμελιώδης γοητεία του κινήματος της Θεάς γιά τις γυναίκες και, ενώ ο Γκρέιβς δέν ήταν ο πρώτος που έγραψε γιά την θεά ή τις θεές, το έργο του άγγιξε τη φαντασία των γυναικών του ’60 και του ’70 καθώς το πρώιμο κίνημα ξεκινούσε την αλματώδη πορεία του. (το έργο του Γκρέιβς) ζωγράφιζε  μιάν εικόνα που έχει από τότε γίνει αποδεχτή πλατιά. Η Τριπλή Θεά – Παρθένα, Μητέρα και Γραία – τιμάται εδώ και δυό δεκαετίες με τελετουργίες, ζωγραφική και κάθε είδους δημιουργικό έργο προς τιμήν Της. Πιό πρόσφατα έχει προστεθεί μιά ακόμη πλευρά στην Τριπλή Θεά. Ενώ η Κόρη, η Μητέρα και η Γραία  μπορούν να αντιστοιχιστούν με την γέμιση, τη χάση και την πληρότητα της σελήνης, όπως εισηγείται (και) ο Γκρέιβς, τώρα τιμάται και η τέταρτη πλευρά. Αυτή είναι η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού, που μερικές φορές αποκαλείται Σκοτεινή Θεά: εδώ η οργή, ο πόνος και οι συγκρούσεις μπορούν να αναγνωριστούν και να γίνουν αποδεχτές, με την γνώση ότι η νέα σελήνη τελικά θα λάμψει.  Αμέτρητες γυναίκες στην κοινωνία μας έχουν πιαστεί στην σκοτεινή πλευρά –βυθίζονται στην κατάθλιψη και τούς χορηγούνται εθιστικά ναρκωτικά δίχως ελπίδα απελευθέρωσης. Τώρα μπορούμε να προσδοκούμε από τον κύκλο της σελήνης την αποκατάσταση της δύναμής μας. Μέσα από αυτόν αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε την δύναμη της Σκοτεινής Μητέρας, που είναι η πηγή της αναγέννησης. Η οργή και ο πόνος  μεταλλάσσονται σε δημιουργία. Είναι στο σκοτάδι που οι σπόροι γονιμοποιούνται και μεγαλώνει η ζωή. Το σκοτάδι είναι ο καιρός  όπου ξανακερδίζεται η έμπνευση και τρέφεται η δύναμή της. Σήμερα  έχει γεννηθεί η θεαλογία (ο όρος δημιουργήθηκε από την Ναόμι Γκόλντενμπουργκ (Naomi Goldenburg) το 1979) που συνδέει αυτήν την αντίληψη γιά τη σεληνιακή θεά με το κέρδισμα του ήλιου ως θεάς. Οι φεμινίστριες έχουν δείξει (Janet McCrickard, 1990 και  Patricia Monaghan 1994, μεταξύ άλλων) ότι αν ταυτίζουμε τη Θεά μόνον με τη σελήνη, παραβλέποντας ότι ο ήλιος ήταν θεά σε πολλές αρχαίες κοινωνίες, τήν βάζουμε σε κατώτερη θέση σε σχέση με την ανώτερη θέση που έχει ο ήλιος στις μέρες μας. Η θεαλογία περιλαμβάνει την αντίληψη που υπάρχει και στο έργο του Γκρέιβς περί μιάς πρώιμης γυναικοκεντρικής, αρμονικής κοινωνίας, την πίστη στην ιερότητα της φύσης, του γυναικείου σώματος και της δημιουργικής δύναμης της Θεάς μέσα σε όλες τις γυναίκες. Ο ιστορικός Ρόναλντ Χάττον (Ronald Hutton) έχει μελετήσει τις ιδέες γιά τη Θεά στην Αγγλία από τα νεολιθικά χρόνια και, μέσω των αντιλήψεων που βασίστηκαν στο κλασσικό πάνθεο, ως τους Ρομαντικούς και τη σημερινή εποχή. Τιμώντας το σπουδαιότατο έργο της κλασικίστριας Τζέιν Χάρισσον (Jane Harrison ) των αρχών του 20ου αιώνα, ο Χάττον τονίζει ότι το έργο της αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε αργότερα από τον Ρόμπερτ Γκρέιβς, μεταξύ άλλων. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50, γράφει, οι γίγαντες της Αγγλικής αρχαιολογίας Γκόρντον Τσάιλντ, Ο.ΤΖ. Σ. Κρώφορντ και Γκλυν Ντένιελ (Gordon Childe, OGS Crawford και Glyn Daniel) διατράνωσαν την πεποίθησή τους στη λατρεία μίας και μόνης θηλυκής θεότητας που εχρονολογείτο από τους νεολιθικούς πολιτισμούς και απλωνόταν από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι  την Άπω Ανατολή  (1997: 96).  Όμως, συνεχίζει, αυτές οι ιδέες υπάρχουν πριν από την πτώση: «Το έργο των Ούκο και Φλέμινγν (Ucko and Fleming 1968-9) κλόνισε τα θεμέλια της θεωρίας αυτής και η επίδρασή του στους επαγγελματίες ιστορικούς της προϊστορίας ήταν η στροφή σε έναν προσεχτικό αγνωστικισμό.» Ο Χάττον αντιπαραθέτει θεμελιώδεις προκλήσεις σε σχέση με το έργο της αρχαιολόγου Μαρίγια Τζιμπουτάς στην οποία πολλές πνευματικές φεμινίστριες, ιδίως στις ΗΠΑ, στρέφονται γιά να εμπνευστούν. Η Τζιμπουτάς έχει ορθωθεί σε θέση κυρίαρχη στις ΗΠΑ αλλά αποτελεί και στόχο σοβαρότατης κριτικής. Η πολυσήμαντη εικόνα που έχει ζωγραφίσει γιά τη Θεά – οικουμενική, ζωοδότειρα, δότειρα ενέργειας, θανάτου και αναγέννησης – ξετυλίχτηκε παράλληλα με άλλες αμφιλεγόμενες θεωρίες γιά την προϊστορία και την ιστορία. Το λαϊκό κίνημα τίς αγκάλιασε, μιάς και ταίριαζαν με το πλαίσιο που είχαν βάλει ο Γκρέιβς και οι προηγούμενοί του, αλλά, καθώς προέρχονταν από μιάν διακεκριμένη αρχαιολόγο, προκάλεσαν  μεγάλην ενόχληση στους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς της εποχής, που ένοιωθαν ότι κάποιος εκμεταλλευόταν τους τομείς τους. Κανείς όμως δέν παραλείπει να επαινέσει την εξαίσια συλλογή της από γυναικείες εικόνες που προέρχονται από την αρχαία κεντρική και ανατολική Ευρώπη,  τόπο τεράστιων θησαυρών γιά το λαϊκό και το επιστημονικό πεδίο.   

     Αρχίζει να υπάρχει πιά ένα είδος κοινού τόπου μεταξύ αυτών των δύο αντικρουόμενων πεδίων και μπορούν να χτιστούν κάποιες γέφυρες. Γιά παράδειγμα, οι φεμινίστριες αρχαιολόγοι Μάργκαρετ Κόρκυ και Ρουθ Τρίνγκαμ (Margaret Conkey και Ruth Tringham (1995:199-247) δίνουν μιάν προοπτική που πιστεύω ότι μπορεί να εφαρμοστεί και στο έργο το Ρόμπερτ Γκρέιβς. Ενώ ασκούν βαθιά κριτική στις μεθόδους και τα συμπεράσματα της Τζιμπουτάς, παρατηρούν ότι  «η έρευνα της αναβίωσης των θρησκειών της θεάς προσφέρει σημαντικές νέες προοπτικές σε ορισμένους κρίσιμους φεμινιστικούς τομείς και έτσι (αυτή η έρευνα) προσφέρει νέες προοπτικές και στα αρχαιολογικά ερωτήματα… έχουμε φτάσει να αντιμετωπίζουμε ότι η έρευνά μας αφορά σε θέματα κλειδιά στην σύγχρονη αρχαιολογική ερμηνεία, όπως μπορεί να την δει κανείς μέσα από το θέμα της Θεάς… η επιστήμη μας μπορεί και πρέπει να συνδυαστεί με τη φεμινιστική σκέψη.» Και προσθέτουν: «αυτό που κάποτε ήταν προφανές σήμερα γυρεύει την ερμηνεία του.» Μού φαίνεται ότι είναι μέσα από τέτοιου είδους φακούς που πρέπει να αντιμετωπίζεται και η «Λευκή Θεά».

    Φυσικά είναι απολύτως καθαρό ότι οι προκλήσεις που σχετίζονται με την ύπαρξη μιάς και μόνης οικουμενικής θεάς και χτυπούν τον στόχο και ταυτόχρονα δέν έχουν στόχο. Υπάρχουν πολύ λίγες γυναίκες μέσα στο κίνημα της θεάς που θα έκοβαν το κεφάλι τους ότι η θεά είναι μία. Στο ερωτηματολόγιό της η Έλλερ αναφέρει ότι η έλαβε παραλλαγές της απάντησης: «Πιστεύω σε πολλές θεές», ακόμη κι’ όταν η συνομιλήτριά της χρησιμοποιούσε τον όρο «Θεά». Μιά από τις γυναίκες που συμμετείχαν στην έρευνα διευκρίνισε την απάντησή της με τούτα τα λόγια: «Δέν κάνω τις διακρίσεις που συνήθως ακούς γύρω σου, δέν έχουν σημασία γιά μένα. Μπορείς να πεις, «Είναι η Μεγάλη Θεά», ή «Είναι μία Θεά», αλλά είναι και όλες οι Θεές, πράγμα που είναι, κι’ αυτό αληθινό. Και βρίσκεται παντού… Λατρεύω λοιπόν τη μεγάλη θεά, και είμαι πολυθεΐστρια και πανθεΐστρια και μονοθεϊστρια.» (Eller 1993: 132-133). Έχω αναφέρει αυτά τα λόγια αρκετές φορές σε κύκλους της Θεάς και σχεδόν πάντα βλέπω αντιδράσεις αποδοχής και κατάφασης. Είτε μιλάμε γιά μιά είτε για πολλές, δέν έχει σημασία.: εκείνη – ή εκείνες – είναι πάντα η Θεά. Έχει ενδιαφέρον ότι και πολλά ακαδημαϊκά βιβλία κάνουν το ίδιο. Η συλλογή των Μπίλλινγκτων και Γκρην (Billington και Green) παρουσιάζει την έρευνα διαφόρων μελετητριών γιά μιά σειρά θεές. Το ίδιο κάνει και η θεμελιώδης σειρά της Όλσεν (Olsen, 1995) με τίτλο The Book of the Goddess Past and  Present (=Το Βιβλίο της Παρελθούσης και της Σύγχρονης Θεάς).Πέρασα πολύν καιρό προσπαθώντας να καταλάβω αυτό το παράδοξο: μπορεί να εννοούμε «θεές», αλλά λέμε «η Θεά». Ο Ντάνιελ Κοέν (Daniel Cohen) έχει δώσει μιάν απάντηση.  «Οι σύγχρονες μελετήτριες,» λέει, «μπορεί να έχουν μεταθέσει την αντίληψη γιά τη μοναδική οικουμενική θεά της αρχαιότατης ιστορικής παράδοσης, που έχει απορριφθεί από τον ακαδημαϊκό κόσμο, στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η Θεά στο λαϊκό κίνημα της θεάς. Κατόπιν θεωρούν ότι είναι απαραίτητο να δείξουν ότι αυτή η ιδέα είναι ανακριβής.» Έχω την εντύπωση ότι αυτή η παρατήρηση είναι χρήσιμη και ότι βοηθά στο ότι θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα είδος σύνθεσης (Cohen 1998:10-11). Γιά μένα η «Εκείνη» του γυναικείου κινήματος, η Θεά όπως εμφανίζεται στο έργο του Γκρέιβς, μπορεί να κομματιαστεί σε εκατομμύρια πλευρές φωτεινές ή σκοτεινές, αυτόνομες, αλλά και μέρη ενός συνόλου. Η «Εκείνη» είναι ταυτόχρονα μία και πολλές. Είναι απλώς ευκολότερο να την – ή τίς – αποκαλούμε Θεά.

     Έξω από το πεδίο των επίσημων γυναικείων σπουδών, όπου η θρησκεία επιβεβαιώνει σταθερά – ή αντανακλά, ή προκαλεί– την παραδοσιακή πατριαρχία, υπάρχουν όλο περισσότερες μελέτες, όλο και μεγαλύτερο έργο πάνω σ’ αυτό που έχει αποκληθεί θηλυκό πρόσωπο της θρησκείας. Το πεδίο αυτό, που έχει αποκληθεί  Φεμινιστική Θεολογία, διδάσκεται πιά ευρέως στις θεολογικές σχολές των πανεπιστημίων και προσπαθεί να οργανώσει μιά «διασχολική» προσέγγιση στις συγγενικές της επιστήμες, όπως είναι μεταξύ άλλων η αρχαιολογία, η αρχαία ιστορία και η ιστορία της τέχνης.

   Οι φεμινίστριες θεολόγοι τιμούν τον Γκρέιβς και τη Λευκή Θέα, αν και ο λόγος τους έχει μιάν αντήχηση που αγγίζει σε ακόμη ανεξερεύνητα βάθη. Τα μείζονα θέματα αυτής της νέας επιστήμης είναι οι έρευνες της γυναικείας φύσης και οι πλευρές του θεϊκού, με , συχνά, προσανατολισμό στη γη και στη φύση των οποίων η ιερότητα πρέπει να ξανακερδηθεί. Ένα ακόμη ευρύ πεδίο μελέτης της φεμινιστικής θεολογίας είναι η ανατροπή των καθιερωμένων αρνητικών συμπεριφορών απέναντι στις γυναίκες και το σώμα, και η αυθεντικότητα της γυναικείας εμπειρίας. Οι γυναίκες πρέπει να γίνονται δεκτές ως κανονιστικά μέλη του ανθρώπινου είδους – όχι δευτερεύοντα, ούτε κατώτερα, όντα κατ’ εικόνα της Θεού. Μιά σημαντική πλευρά της φεμινιστικής θεολογίας είναι η αναδόμηση και η αναθεώρηση των βιβλικών κειμένων, η αναζήτηση των ξεχασμένων και των αφανών γυναικών της θρησκευτικής παράδοσης. Σε αυτό το πλαίσιο το έργο της Ελίζαμπεθ Σούσλερ Φιορέντσα είναι βαθύτατα σημαντικό. Η Φιορέντσα αποκαλεί τη μεθοδολογία της ερμηνευτική της υποψίας και του πανηγυρισμού (Fiorenza 1983,1992). Τα παραδοσιακά κείμενα, υποστηρίζει, είναι ανδροκεντρικά, ως εκ τούτου πρέπει να γυρεύουμε το θηλυκό στοιχείο (θεϊκό ή ανθρώπινο) που έχει αγνοηθεί, και να γιορτάζουμε την ανάδυσή του. Η μεθοδολογία της είχε και έχει μεγάλη επιρροή από την άποψη της αναθεώρησης των βιβλικών κειμένων, αλλά και ολόκληρης της Δυτικής λογοτεχνίας.

   Η Ρόζμαρυ Ράντφορντ (Rosemary Radford Ruether), όπως και η Σ. Φιορέντσα, είναι μιά Καθολική θεολόγος που οι μελέτες της στην θεολογία γιά  περισσότερο από δύο δεκαετίες, είναι μέγιστης σημασίας στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Θεωρεί τη φεμινιστική θεολογία ταυτόσημη με το αίτημα γιά κοινωνικές και ιστορικές μεταβολές, αλλά και γιά μετασχηματισμό όλων μας των αξιών, έτσι ώστε να συγκεραστούν το πνευματικό και το γήινο, και το υλικό να μήν είναι πιά κατώτερο από το πνευματικό  (Ruether 1983). Η Γη είναι ιερή όσο κι’ οι Ουρανοί, το σώμα αξίζει όσο κι’ η ψυχή. Αυτή η τελευταία προσέγγιση, που αποκαλείται στις μέρες μας θεολογία του σώματος, αρχίζει να ενδιαφέρει όλο και περισσότερες από τις νεώτερες φεμινίστριες θεολόγους.

    Ενώ πολλές φεμινίστριες θεολόγοι – συμπεριλαμβανομένης και της Ρόζμαρυ Ρούθερ αντιμετωπίζουν τη συζήτηση γιά τη θεά με καχυποψία, και αναμφίβολα αρνούνται  το όραμα του Μητριαρχικού Χρυσού Αιώνα, η Θεά δέν λέει να φύγει από την φεμινιστική θεολογία. Η Νταν ΜακΚανς (Dawne McCance), καθηγήτρια θρησκειολογίας στη Μανιτόμπα του Καναδά, μάς έχει δώσει μιάν ανασκόπηση (1990:165-175) των τρόπων με τους οποίους προσεγγίζεται και αναλύεται η Θεά στην σύγχρονη φεμινιστική ακαδημαϊκή έρευνα. Παρατηρεί ότι ο φεμινισμός συχνά έχει να κάνει με «χαμένες γυναίκες, χαμένες ιστορίες και τελετουργίες, διαφορετικούς αντιληπτικούς και πολιτιστικούς χώρους» (165) και ότι η θρησκευτική κριτική έχει αναλάβει αυτή τη διερεύνηση, και προσθέτει ότι «αυτή η αναζήτηση εκδηλώνεται ως αναζήτηση της θεάς». Τό βρίσκω ενδιαφέρον ότι, σ’ αυτό το πλαίσιο, μιά τέτοια χαμένη θεά, η Ασερά, το βδέλυγμα των βιβλικών προφητών, αναδύεται από την αφάνεια του χρόνου γιά να πάρει τη θέση της ως σύντροφος του Γιαχβέ και πιθανή θεά της δημιουργίας (Γκρέιβς- Πατάι, 1983).

   Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι οι Εβραίοι , -ες των βιβλικών χρόνων τήν λάτρευαν σε άλση και προσκυνούσαν τις εικόνες της. Σήμερα προχωρούμε ακόμη πιο μακριά: διαπιστώνουμε ότι μπορεί να συμβολίζει το ίδιο το Δέντρο της Ζωής και ότι πολύ πιθανώς να ήταν η Θεά στον Κήπο της Εδέμ. (Long, 1998).

   Εδώ έχω δείξει μόνον λίγες από τις μελέτες και τις πηγές σχετικά με τη θεά στις φεμινιστικές σπουδές. Έχω τη γνώμη ότι, παρά τη λογοτεχνική κριτική της «Λευκής Θεάς» του Γκρέιβς, το βιβλίο έχει τον σπόρο της δημιουργίας και της αναδημιουργίας της φεμινιστικής πνευματικότητας, την οποία οι μελετήτριες, οι ερευνήτριες και όσες εξυψώνουν τη θεά μέσα τους, σήμερα θερίζουν. Το βιβλίο του Γκρέιβς, όπως λέει ο Ίαν Φίρλα  (Ian Firla) στην εισαγωγή του συνεδρίου μας: « το βιβλίο που έχει ξεπεράσει τον δημιουργό του και τις δεδηλωμένες του προθέσεις.» (Firla 1998).

   Γιά να ολοκληρώσω αυτήν την εισήγηση γιά την επίδραση της Λευκής Θεάς στον φεμινισμό και τις γυναικείες σπουδές, θα ήθελα να σάς διαβάσω ένα ποίημα που έγραψα όταν πληροφορήθηκα τον θάνατο του Ρόμπερτ Γκρέιβς. Ίσως, όπως συμβαίνει συχνά με τα ποιήματα, να ανακεφαλαιώνει με λίγα λόγια αυτά που ήθελα να πω:

Γιά τον Ρόμπερτ Γκρέιβς

 (που πέθανε στις 7 Δεκεμβρίου του 1985)

     

Αν οι γυναικείες μας προσευχές

τόν βοηθήσουν να περάσει αυτό το δύσκολο κατώφλι,

ας τού δώσουμε τις προσευχές μας.

Αν η γυναικεία μας δύναμη

Μπορεί να τόν στηρίξει καθώς θα περπατά στους σκοτεινούς διαδρόμους

Ας τού δώσουμε τη δύναμή μας.

Αν έχει ξεχάσει τη μουσική

Ή αν μόνον μιάν αχνή ηχώ μπορεί να ν’ ακούσει από κείνον τον ανείδωτο τόπο

Ας τού τραγουδήσουμε τη μουσική

Που μάς άνοιξε πόρτες, μάς καθάρισε το κατώφλι,

Φώτισε τους διαδρόμους, έπαιξε τη μουσική Της

Ακούμπησε τις χορδές της λύρας Της γιά μάς

Καθάρισε τη βρωμιά και τα σκουπίδια γιά χάρη Της

Τή φώναξε στο σκοτάδι

Κολύμπησε στις καλαμιές και στα ρεύματα και βρήκε τα χαμένα μαργαριτάρια

        Γιά να μάς τα δώσει.

Ας πάρει μαζί του τις φωνές μας ως προσφορές

Και είθε Εκείνη, είθε Εκείνη, χαμογελώντας,

Να σταματήσει και, ακούγοντάς μας, να στραφεί

Και, ελαφριά σαν το φτερό,

Ας τού ανοίξει την πόρτα [6]  

Η Κυρία Σοφία

Το υλικό που ακολουθεί είναι η παρουσίαση των μαθημάτων γιά το Δίπλωμα Φεμινιστικής Θεολογίας της Σχολής Φεμινιστικής Θεολογίας της Αγγλίας και της Ιρλανδίας σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Αγίου Δαυίδ στο Λάμπετερ (Lampeter) του ακαδημαϊκού έτους 1995 – 1996.

ΟΙ ΘΗΛΥΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΑΣ:

ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

Σχεδιασμός των Μαθημάτων από την © Asphodel P. Long

Παρουσίαση των Μαθημάτων

Τίτλοι και Δομή

     1. Ποιά είναι η βιβλική Χόκμα  - Σοφία; - υφαίνοντας μαζί το νήμα.

  σοφία στην Εβραϊκή Βίβλο

Η σοφία και οι αδελφές της στον Ελληνιστικό κόσμο

στην Καινή Διαθήκη

στα Γνωστικά Ευαγγέλια

 Θεές της Σοφίας στην αρχαία Εγγύς Ανατολή

     6. Αρχαίες Εβραίες Θεές

Οι ιδιαίτερες περιπτώσεις της Παρθένου Μαρίας και της Σεκινά

Θεές στη Δυτική Αφρική

Σοφία, Φύση και η ιερότητα του πλανήτη

Η Σοφία, η βίβλος και το σήμερα

      

Εισαγωγή

Σήμερα όλο και περισσότερες γυναίκες  - και άντρες – αμφισβητούν τις παραδοσιακές βιβλικές διδασκαλίες γιά τη θεότητα. Αν και πολλοί άνθρωποι βεβαιώνουν ότι ο/ η Θεός είναι υπεράνω του φύλου, όμως  τόσοι αιώνες στους οποίους την / τον αποκαλούμε Κύριο, Βασιλέα, Πατέρα  κ.λ.π. έχουν διαμορφώσει βαθιά την αντίληψή μας, είτε είμαστε  θρησκευόμενες, -είτε όχι. Τα ιερά καθήκοντα και οι θρησκευτικές τελετές έχουν εναποτεθεί κυρίως στα χέρια των αντρών και έχει εδραιωθεί μιά κυριαρχία  οικοδομημένη με βάση την αντίληψη ότι μόνον οι άντρες  είναι «κατ’ εικόναν» του Θεού. Αυτή η άποψη έχει παρουσιαστεί ως η μοναδική δυνατή και ως η μοναδική «φυσική», ως η μόνη ευρισκόμενη τόσο στις Άγιες Γραφές όσο και στην θρησκευτική παράδοση. Αυτά τα μαθήματα  έχουν στόχο να δείξουν ότι αυτή η άποψη είναι λαθεμένη. Η σύγχρονη φεμινιστική παιδεία και η συνακόλουθη έρευνα σε πολλά διαφορετικά πεδία έχει αποκαλύψει  τεράστιο υλικό σχετικό με τις αρχαίες θεές που λατρεύονταν πριν από την «άφιξη» του μονοθεϊσμού. Όμως  ακόμη πιό εκπληχτικό είναι το ότι τώρα αρχίζει να αποκαλύπτεται ότι τέτοιες θεότητες, ή πλευρές της θεότητας, άνθησαν και μέσα στον Ιουδαϊσμό  μέχρι αρκετά πρόσφατα, και ήταν γνωστές στον Χριστιανισμό: και οι δύο αυτές θρησκείες πήραν μέτρα γιά να αποτρέψουν την προσοχή από αυτές τις θεότητες. (Μιά παρόμοια κατάσταση ίσως να υπήρξε και στο Ισλάμ, αλλά αυτό δέν θα εξεταστεί σε αυτά τα μαθήματα).

     Θα μελετήσουμε υλικό από βιβλικά και εξω-βιβλικά κείμενα με έμφαση στην παράδοση που σχετίζεται με τη μορφή της θεϊκής Σοφίας, που αποκαλείται και Κυρία Σοφία ή, στα Εβραϊκά, Χόκμα (Hochma) καλύπτοντας τις Εβραϊκές Γραφές, την Καινή Διαθήκη και τα Γνωστικά Ευαγγέλια, γιά να εντοπίσουμε την κρυμμένη Της παρουσία στην Εβραϊκή και στην Χριστιανική παράδοση. Θα συζητήσουμε τις Θεές της Σοφίας σε αρκετές παραδόσεις, μεταξύ των οποίων και τις Αφρικανικές, σε σχέση με τον βιβλικό μονοθεϊσμό και θα διαβάσουμε σχετικά κείμενα. (Αυτός ο κύκλος μαθημάτων δέν μπορεί να επεκταθεί σε Θεές άλλων θρησκειών, π.χ. της Ινδικής χερσονήσου ή των αυτοχθόνων Πρώτων Αμερικανών). Δουλειά μας δέν θα είναι μόνον  η ακαδημαϊκή έρευνα. Μάς ενδιαφέρει πρωτίστως η σχέση της έρευνας αυτής με τις ζωές μας, η στάση μας απέναντι στις εαυτές μας, οι συμπεριφορές μας και οι σχέσεις μας στον γύρω μας κόσμο, ακόμη και η επίδρασή μας στον ίδιο τον πλανήτη. Είναι ένα πολύ δύσκολο έργο. Δέν έχουμε να αντιμετωπίσουμε μόνον την ανατροπή των κανονιστικών διδασκαλιών, αλλά πρέπει και να αναμετρηθούμε με τα δικά μας αισθήματα μέσα σ’ αυτήν την διαδικασία. Πρέπει να προσπαθήσουμε να συνδυάσουμε την ακαδημαϊκή προσέγγιση με την ανάλυση και την κατανόηση των αισθημάτων που προκαλεί αυτό το υλικό.

     Στον κύκλο των μαθημάτων δέν θα χρησιμοποιήσουμε τη λέξη  «Ιουδαιοχριστιανικό». Σήμερα, εκτός του ότι γνωρίζουμε ότι είναι ανακριβής ιστορικά(von Kellenbach 1994: 124)., έχει γίνει αποδεκτό ότι είναι και λέξη προσβλητική γιά τους / τις Εβραίους, - ες. Η λεγόμενη «Παλαιά Διαθήκη» θα αποκαλείται – ορθότερα – Εβραϊκή Βίβλος, Εβραϊκές Γραφές ή Πρώτη Διαθήκη. Έτσι η Καινή Διαθήκη μπορεί να αποκαλείται Δεύτερη Διαθήκη.  Ο όρος π.Χ. (προ Χριστού) θα αντικατασταθεί από τον όρο π.κ.ε. (προ κοινής εποχής)  και το μ.Χ. (μετά Χριστόν) από το κ.ε. (Κοινή Εποχή). Αυτοί οι όροι δέν υπονοούν αποδοχή μιάς συγκεκριμένης πίστης.  Παρόμοιο θέμα αναφύεται με τη χρήση του Κ (προ κοινής εποχής) και κ.ε. (Κοινή Εποχή). Πολλές θρησκείες δέν δέχονται  αυτήν την χρονολόγηση ως κοινή, μιάς και έχουν τα δικά τους ημερολόγια. Ορισμένα από τα άτομα που θα παρακολουθήσουν τα μαθήματα μπορεί να μήν είναι εξοικειωμένα με την χρήση της βίβλου ως βιβλίου μελέτης. Οι τυχόν δισταγμοί τους θα διαλυθούν σύντομα! Ας θυμόμαστε ότι η Εβραϊκή βίβλος γράφτηκε από το 800  π.κ.ε. ως το 400 κ.ε.  (όλες οι χρονολογίες είναι ακόμη θέμα έρευνας από τους ειδικούς: γιά παράδειγμα, η θρησκευτική πίστη θέλει την Πεντάτευχο να έχει υπαγορευθεί από τον Θεό στον Μωυσή  σε μικρότερο διάστημα απ’ όσο υπολογίζουν οι ιστορικοί, αλλά το θέμα δέν εμπίπτει στα πλαίσια αυτού του κύκλου μαθημάτων). Η Καινή Διαθήκη γράφτηκε στα Ελληνικά από το 45 κ.ε. περίπου μέχρι το 200 κ.ε. (και εδώ οι χρονολογίες αποτελούν θέμα αμφισβήτησης και έρευνας). Τα βιβλία που αποκαλούνται Απόκρυφα, κάποια από τα οποία είναι γραμμένα στα Ελληνικά και κάποια στα Εβραϊκά) υπάρχουν σε ορισμένες Προτεσταντικές βίβλους, είτε σε διαφορετική έκδοση είτε αμέσως πριν από την Καινή Διαθήκη. Συμπεριλαμβάνονται, όμως, στις Ρωμαιοκαθολικές βίβλους. Υπάρχουν πολλές  διαφορετικές μεταφράσεις της βίβλου και έχει πολύ ενδιαφέρον η σύγκριση των διαφόρων εκδοχών – ιδίως στα αποκαλούμενα «προβληματικά» κείμενα που αφορούν τις θεές ή τη γυναικεία δύναμη. Θα βοηθούσε εδώ μιά «κανονιστική» έκδοση της βίβλου με ευρετήριο ονομάτων και θεμάτων. Όπου δίνονται αποσπάσματα, προέρχονται από την  Standard  Version (RSV).

     Κάθε ενότητα θα έχει έναν σύντομο οδηγό ανάγνωσης και, σε ορισμένες περιπτώσεις, πρόσθετες πηγές. Οι λεπτομέρειες των βιβλίων που αναφέρονται, καθώς και άλλων που έχουν ενδιαφέρον σχετικά με τον κύκλο αυτόν, υπάρχουν στον Κατάλογο Ανάγνωσης στο τέλος αυτής της περιγραφής των μαθημάτων. Προτείνουμε οι φοιτήτριες και οι φοιτητές να δουν όσο περισσότερα βιβλία μπορούν να βρουν, χωρίς να ανησυχούν αν δέν μπορούν να τα βρουν όλα.

  

Ενότητα 1

Η Βιβλική Κυρία Σοφία – Ποιά είναι;

    Μπαίνοντας στον κύκλο της φεμινιστικής βιβλικής μελέτης, θα έχουμε ως οδηγό τη μέθοδο που προτείνει η Ελίζαμπεθ Σούσλερ Φιορέντσα (Elisabeth Schussler Fiorenza (1984) που δημιούργησε την ιδέα της «ερμηνευτικής της υποψίας και του γιορτασμού», δηλαδή την ερμηνεία μέσα από την καχυποψία γιά κάθε ανδροκεντρικό κείμενο, την αναζήτηση και τον γιορτασμό του θηλυκού. Αν εφαρμόσουμε αυτήν τη μέθοδο στη Σοφία, βρίσκουμε άφθονο υλικό που χρειάζεται προσεχτική ταξινόμηση και μελέτη.  

    Μεγάλο μέρος της Εβραϊκής Βίβλου περιέχει αυτό που αποκαλείται  Φιλολογία της Σοφίας. Όμως μήν αρχίσετε το διάβασμα μονομιάς και με μιάν ανάσα. Θα δείξουμε, σε αυτήν την ενότητα, το νήμα που διατρέχει τον όγκο του υλικού, το αδιάσπαστο εκείνο νήμα που αναδεικνύει τη Σοφία, πάντα στο θηλυκό γένος, ως θεϊκή. Δέν περιοριζόμαστε να πούμε ότι είναι απλώς μιά ιδιότητα του Θεού, όπως θέλει η συμβατική, παραδοσιακή προσέγγιση. « Η Σοφία δέν είναι απλώς μιά ιδέα, μιά αφαίρεση, ή ένα εγγενές, έστω, στοιχείο της στάσης μας απέναντι στον Θεό. Είναι ένα πνευματικό ΟΝ, που υπάρχει ανεξάρτητα, πλάι στον Θεό» (H. Leisegang, Der Heilige Geist, 1919, σελ. 73). Αυτή είναι μιά άποψη, που προέρχεται από έναν παραδοσιακό μελετητή. Άλλοι και άλλες έχουν εντοπίσει τα κείμενα που αποδεικνύουν ότι είναι αιώνια, δασκάλα της ανθρωπότητας και, κυρίως, ότι ασχολείται με την δημιουργία, την κατανόηση και την συνέχεια του κόσμου. Και να μιά αναφορά σ’ Αυτήν, που γράφτηκε πιό πρόσφατα: όλες οι περιγραφές βρίσκονται στα Απόκρυφα (Φιλολογία της Σοφίας γενικά, που θεωρείται ότι περιλαμβάνουν τις Παροιμίες, τον Ιώβ, τον Εκκλησιαστή και ορισμένους από τους Ψαλμούς),  και στα βιβλία του Ενώχ και του Βαρούχ: «¨Όλα όσα σχετίζονται μ’ αυτήν είναι μυστηριώδη και παράδοξα. Στην Βίβλο είναι πάντοτε θηλυκή. Αιώνια την γυρεύουν και την  βρίσκουν, την χάνουν και την βρίσκουν ξανά. Ανεβαίνει και κατεβαίνει, βρίσκει τη θέση της στον Ισραήλ, δέν μπορεί να βρει τη θέση της στον Ισραήλ…Είναι η θεϊκή σύντροφος του Θεού, αιώνια μαζί του,  πριν από τη δημιουργία, και έχει – κι’ αυτή – σχέση με τον Κόσμο ως δημιουργός, τροφός, δασκάλα και τεχνουργός,.  Δρα ως μεσάζουσα ανάμεσα τον Θεό και τους ανθρώπους, είναι πρόθυμη να μοιραστεί την εαυτή της μαζί τους και με τον κόσμο. Μπορεί να είναι νυμφευμένη με τον Θεό ή με επίλεκτους ανθρώπους και μπορεί να είναι η μητέρα του δημιουργημένου κόσμου. Οι άνθρωποι πρέπει να τηρούν τους κανόνες της αν θέλουν να πετύχουν στη ζωή αν θέλουν να πετύχουν στη ζωή και,  πιθανώς, να μετέχουν και του επέκεινα με τον Θεό. Εκείνη βοήθησε τον Θεό να δημιουργήσει το σύμπαν και γνωρίζει όλα τα μυστικά του. Κινείται μέσα του και το γνωρίζει καλά.» (A. P. Long. στο  Pirani. A. (επιμέλεια) The Absent Mother (1991:46)

    Βαθμιαία,  η Σοφία, που ξεκινά ως κοσμικός νόμος, γίνεται η «αποθήκη» ο θησαυρός όλων των πληροφοριών  περί του δημιουργηθέντος κόσμου. Διδάσκει ότι οι άνθρωποι πρέπει να προσβλέπουν στη φύση γιά τη διεύρυνση της αντίληψής τους και πρέπει να την τιμούν και να τής φέρονται με σεβασμό. Έτσι αναδύεται σταδιακά η εικόνα της Σοφίας ως τεχνουργού τη Κόσμου,  πάνσοφη ως προς τη λειτουργία του και υπεύθυνη γι’ αυτόν.

    Από κει και πέρα η εικόνα θολώνει, μεταβάλλοντας τη θεϊκή της λειτουργία σε κείνην μιάς γυναίκας που οι άντρες πρέπει να κατέχουν γιά να προωθήσουν τα συμφέροντά τους, αν και σ’ αυτό το στάδιο υπάρχουν ακόμη ένα πνευματικό περιβάλλον γύρω της. Στο βιβλίο των Παροιμιών (9:13-18) η Κυρία Σοφία συγκρίνεται με μιάν ανόητη γυναίκα που έχει όλα τα χαρακτηριστικά πόρνης, αλλά και αρχαίας Χαναναίας, Θεάς. Η «Καλή Σοφία» συγκρίνεται με την «Κακή Ανοησία» αλλά αυτή η ανδροκεντρική προκατάληψη αντιφάσκει με άλλες ενδείξεις που μαρτυρούν ότι η Σοφία έχει πολλά χαρακτηριστικά κοινά με τις αδελφές θεές του αρχαίου κόσμου (θα συζητηθούν στην Ενότητα 2). Αποτελεί μιά γέφυρα ανάμεσα στην δημιουργό και το δημιούργημα, μπορεί να είναι πρότυπο που θα ακολουθήσουν οι γυναίκες, είναι ο θησαυρός κάθε γνώσης και ενεργή δύναμη της κοσμικής τάξης .ταυτίζεται με τη Φύση, της οποίας τους τρόπους καλά θα έκαναν να ακολουθούν οι άνθρωποι.

    Μελετώντας τα συγκεκριμένα κείμενα που αναφέρονται πιό κάτω, θα δούμε ότι μπαίνουν πολλά προβλήματα. Έχουν σχέση με την κριτική των κειμένων καθ’ εαυτών, αλλά, πιό καίρια γιά μάς, μπορεί να έχει σχέση με την επιρροή που έχει στη ζωή μας η από – κάλυψη αυτού του θεϊκού θηλυκού όντος στην Βίβλο. Προσπαθούν να καλύψουν όσο το δυνατόν περισσότερες μεταφράσεις της Βίβλου. Προσπαθείστε να μελετήσετε όσες περισσότερες Βίβλους μπορείτε. Όταν ελέγχετε τα κείμενα, προσπαθείστε να χρησιμοποιείτε τουλάχιστον δύο μεταφράσεις και να συγκρίνετε τα αποτελέσματα. Τα κείμενα της Σοφίας που θα χρησιμοποιήσουμε περιλαμβάνουν τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Παροιμίες  8:22-31,  9:1-6 και 3:19-20

Ιώβ  38:28-29 και  28:27-28

Σοφία Σολομώντος  7:7-12; 7:17-8:1; 8:2-18.

    Επίσης θα πρέπει να διαβάσετε τα ακόλουθα βιβλία:

Long A.P. In A chariot Drawn by Lions (: Σε Ένα Άρμα που τό Σέρνουν  Λιοντάρια: από δω και πέρα θα το αναφέρουμε απλώς ως Άρμα), κεφάλαια 1,2 και 3

 Pirani A. The Absent Mother (: Η Απούσα Μητέρα, σελ.  48-53)

 Conzelmann H. The Mother of Wisdom. Στο The Future of our Religious Past (: Το Μέλλον του Θρησκευτικού μας παρελθόντος), επιμέλεια Robinson J.M

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια

 Ποιά είναι η βιβλική Κυρία Σοφία; Είχε κάποιον ρόλο στην Εκκλησία; Ποιός ήταν ο προχριστιανικός της ρόλος;

Τί απόγινε η Κυρία Σοφία και πώς επηρεάζει η ιστορία της σήμερα εμάς ως γυναίκες;

Στις Παροιμίες .8: 1-12, 9:1-6; 9:13-18 και 2:16-19 δίνονται οι περιγραφές της Σοφίας και της Ανοησίας. Συγκρίνατε τις δύο μορφές. Τί μπορούμε να συμπεράνουμε από τον τρόπο με τον οποίο περιγράφονται και ποιά μηνύματα μάς δίνονται από τις διαφορές ανάμεσά τους;

Στα Παροιμίες 31: 10-31 βρίσκουμε την περιγραφή μιάς «καλής γυναίκας». Έχει καμία σχέση με τη Σοφία; Τί μπορούμε να μάθουμε γιά τη θέση και τα καθήκοντα των γυναικών στα βιβλικά χρόνια από αυτό το απόσπασμα; Ποιά είναι μιά αληθινά «καλή γυναίκα»;  Γράψτε τη δική σας περιγραφή.

Η Σοφία αποκαλείται «Δέντρο της Ζωής» (Παροιμίες 3:18). Τί νομίζεται ότι σημαίνει το Δέντρο της Ζωής;  Μπορείτε, αν θέλετε, να περιλάβετε παραδείγματα από άλλες πηγές  και εκτός της Βίβλου.

Γράψτε τη δική σας ιστορία γιά το Δέντρο της Ζωής.

Ενότητα 2

Η Σοφία και οι Αδελφές της στον Ελληνιστικό Κόσμο

    Στα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στη συγγραφή της Εβραϊκής βίβλου και την εμφάνιση της Καινής Διαθήκης – μιά περίοδος 300 – 400 χρόνων -  ο κόσμος που  τίς δημιούργησε  άλλαξε ασύλληπτα. Οι αυτοκρατορίες των Βαβυλωνίων και των Περσών καταλύθηκαν από τον Μεγάλο Αλέξανδρο που έφερε την Ελληνική κυριαρχία σε ολόκληρη την αρχαία Εγγύς Ανατολή. Μετά απ’ αυτόν, οι Ρωμαίοι δημιούργησαν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Τα εδάφη της απλώνονταν από την Ισπανία στη δύση μέχρι τη Βόρεια Ινδία στην Ανατολή κι’ από την Βρετανία στον βορρά μέχρι την Βόρεια Αφρική στον νότο. Μέσα σ’ αυτήν την τεράστια αυτοκρατορία ενώθηκαν πολλοί λαοί και πολλές χώρες. Οι παλιότερες θρησκείες συγχωνεύτηκαν σε κάποιες περιοχές, ενώ σε άλλες κάποιες θρησκείες επιβλήθηκαν σχεδόν καταργώντας άλλες. Τα ονόματα ορισμένων θεοτήτων άλλαξαν, ή οι ίδιες οι θεότητες μεταβλήθηκαν αποχτώντας νέα χαραχτηριστικά. Κοινές σε όλα τα διαφορετικά πάνθεα ήταν οι θεές της δημιουργίας και της σοφίας, που ορισμένες φορές αποκαλούνταν Μητέρας Θεές. Αυτά τα θεϊκά όντα γέννησαν το σύμπαν, συχνά χωρίς αρσενική συνδρομή, συντηρούν τη ζωή και λατρεύονται ως θεές που ταυτίζονται με την ίδια τη Φύση.

    Το κύριο χαραχτηριστικό τους, εκτός από το δώρο της ζωής και, ορισμένες φορές, της αθανασίας, είναι η ταύτιση με τη Φύση. Δέν πρόκειται γιά μιάν αδρανή ιδιότητα, ή μιάν απλώς «παρούσα» κατάσταση, αλλά γιά μιάν ισχυρή δύναμη που βρίσκεται σε αλληλεπίδραση  με τους ανθρώπους.

     Η Σοφία, με όποιο όνομα κι’ αν εμφανίζεται, είναι πρόθυμη γιά να βοηθά το ανθρώπινο γένος, να εμπνέει και να διδάσκει, σ’ αυτόν τον κόσμο και ίσως και σ’ έναν άλλον κόσμο. 

     Με την κατάλληλη εφαρμογή αυτής της γνώσης και μέσα από την κατανόηση της  ιερότητας της Φύσης, οι άνθρωποι βοηθιούνται, επιβιώνουν και ανανεώνονταν σωματικά και πνευματικά. Οι πραχτικές τέχνες και τεχνικές που εμπλουτίζουν, δυναμώνουν και συντηρούν τη ζωή – η γεωργία, η ιατρική, η εξημέρωση των ζώων, τα καλλιτεχνήματα και τα χειροτεχνήματα, η αρχιτεκτονική και η αστρονομία, γιά να αναφέρουμε λίγες μόνον, - προσωποποιούνται στη Σοφία, που είναι και πηγή και των καλών και των  πνευματικών τεχνών που σχετίζονται ιδιαιτέρως με το θεϊκό.

    Στην περίοδο που θα εξετάσουμε σ’ αυτήν την ενότητα, δηλαδή περίπου στα χρόνια 300 π.κ.ε. – 100 κ.ε., συναντάμε αρχικά τη Σοφία στο βιβλίο Σοφία Σολομώντος. Σ’ Αυτήν βρίσκουμε όλες τις ιδιότητες που απαριθμήσαμε πιό πάνω, καθώς και τη σχέση της με τις Αιγύπτιες Μα’ατ και Ίσιδα, τις Ελληνίδες Αθηνά και Δήμητρα, τη Μητέρα των Θεών Κουμπάμπα (Κυβέλη) της Αρχαίας Ανατολίας που η λατρεία της απλωνόταν από τη Μικρά Ασία ως τη Ρώμη, και την ίδια την Αστάρτη, που η γενεαλογία της φτάνει στα αρχαιότατα χρόνια. Βλέπουμε στους Ελληνιστικούς Ορφικούς Ύμνους στη Φύση, ιδίως σε κείνους που είναι αφιερωμένοι στη Μεγάλη Μητέρα και στη Δήμητρα, περιγραφές και ύμνους αυτών των θεαινών που ταιριάζουν με τα χαραχτηριστικά της Σοφίας. Στην ίδια περίοδο οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες, τόσο οι πιστοί όσο και οι άθεοι, παράγουν έργο που ταιριάζει μ’ αυτήν την γενική εικόνα καθώς και μιάν προσέγγιση της μαγείας και των θεραπειών που συνεχίζονται στην εποχή της Καινής Διαθήκης. Ένα παράδειγμα της λατρείας μιάς τέτοιας θεάς μπορεί να βρεθεί στον Χρυσό Γάιδαρο του Απουλήιου, που μετέφρασε στα Αγγλικά ο Ρόμπερτ Γκρέιβς. Ο Λούκιος υμνεί την Ίσιδα σε ολόκληρο το βιβλίο, που έχει αρκετά αξιομνημόνευτα κείμενα. Και παραθέτουμε δύο από αυτά. Στο ένα απευθύνεται στη θεά Ίσιδα:

   « Εσένα λατρεύουν οι θεοί επάνω, εσένα τιμούν οι θεοί κάτω. Εσύ περιστρέφεις την ουράνια σφαίρα, δίνεις φως στον ήλιος, κυβερνάς το σύμπαν… σε σένα αποκρίνονται τα άστρα, γιά σένα επιστρέφουν οι εποχές, τα νεύματά σου κάνουν τους ανέμους να φυσούν, τα σύννεφα να τρέφουν τη γη, οι σπόροι να βλασταίνουν, τα μπουμπούκια ν’ ανθίζουν…»

    Η Ίσις απαντά στον Λούκιο: «Μέ βλέπεις εδώ, Λούκιε, σε απάντηση της προσευχής σου. Είμαι η Φύση, η οικουμενική Μητέρα, η Αφέντρα όλων των στοιχείων, το αρχέγονο τέκνο του χρόνου, η αρχόντισσα όλων των πνευματικών πραγμάτων, η βασίλισσα των αθανάτων και η βασίλισσα των νεκρών, η μοναδική εκδήλωση όλων των θεών και των θεαινών που υπάρχουν…. Αν και μέ λατρεύουν με πολλές μορφές και μέ γνωρίζουν με αμέτρητα πρόσωπα, αν και μέ επικαλούνται με κάθε τρόπο σε διαφορετικές τελετουργίες, όμως μέ λατρεύει ολόκληρη η στρογγυλή γη.»

     Η Αιγύπτια αδελφή της Ίσιδος είναι η Μα’ατ, θεά της αλήθειας, του δίκιου και της τάξης. Συνδέει την τάξη και την δικαιοσύνη αυτού του κόσμου με την κρίση των ψυχών στον άλλο κόσμο. Ζητά από την ψυχή να υπερασπιστεί την εαυτή της με λόγια που έχουν πολλά κοινά  με τις Δέκα Εντολές, αλλά προσθέτει και τον όρο να μήν έχει στη ζωή της/ του ότι η/ ο νεκρή, - ός  κανέναν να κλάψει. Εδώ φαίνεται να συνδέεται μιά μορφή μεγάλου ελέους με τη δικαιοσύνη της Θεάς. Ενώ η Μα’ατ ήταν θεά του Κάτω Κόσμου, καθώς και της Τάξης και του Δίκιου στον δικό μας κόσμο, και η Ίσις ήταν η πηγή της αθανασίας, της ζωής και της ηθικής, η Σοφία συνδυάζει όλες αυτές τις λειτουργίες. Είναι η τεχνουργός της Φύσης και του πνεύματος που ζει μέσα σε κάθε ανθρώπινο ον.

    Καθώς αρχίζουμε πλέον να κατανοούμε πόσο δυνατή ήταν η προσέγγιση, η κατανόηση και η λατρεία των λαών στις θεές που σχετίζονται με τη Σοφία, πρέπει να εξερευνήσουμε τί απόγιναν, πώς χάθηκαν και την επίδραση που έχει η απώλειά της σε όλες μας, στην αυτοεκτίμησή μας ως γυναίκες και στην σχέση της ανθρωπότητας με τον πλανήτη που τή θρέφει. Μπορούμε και να ρωτήσουμε τις εαυτές μας τί αλλαγές θα μπορούσαν να προκύψουν, αν επανακτήσουμε τη γνώση και την οικειότητα με αυτές τις θηλυκές πλευρές της θεότητας.

Προτεινόμενη Ύλη

     

      Άρμα: κεφάλαιο 4 και σελίδες  81-87.

      Caitlin Matthews. Sophia, Goddess of Wisdom.

      Robert Graves. Τhe Golden Ass. Penguin 1950.

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια

«Είμαι ό,τι υπήρξε, ό,τι υπάρχει και ό,τι θα υπάρξει…»: επιγραφή στον ναό της Ίσιδος στη Σαϊδα της Αιγύπτου. Τί γνωρίζετε γιά τη θρησκεία της Ίσιδος; Οι ιδέες της έχουν κάποια – και ποιάν – σχέση με την εποχή μας;  

Η  Ίσις πιστευόταν πως ήταν η υπερβατικό δημιουργός του σύμπαντος και δασκάλα της ανθρωπότητας, αλλά περιγράφεται και ως «η ιλύς του Νείλου». Πώς μπορούν να συμφιλιωθούν αυτές οι δύο φαινομενικά αντικρουόμενες ιδέες;

Ανακαλύψτε και γράψτε γιά θεές που μπορούν να θεωρηθούν αδελφές της βιβλικής Σοφίας. Περιλάβετε στο δοκίμιό σας τη γνώμη σας γιά το ακόλουθο ερώτημα: χρειαζόμαστε αυτές τις θεές σήμερα; Αν όχι γιατί; Αν ναι, γιατί;

Η περιγραφή της Σοφίας στη Σοφία Σολομώντος (Εβραϊκή Βίβλος, 7:17- 22) τήν παρουσιάζει να γνωρίζει όλη την επιστήμη και όλη την τεχνολογία. Ποιά σχέση έχει αυτή η άποψη με την παραδοσιακή άποψη γιά την πνευματική επάρκεια και τις δυνατότητες των γυναικών;

 Μπορεί και πρέπει η Σοφία να είναι πρότυπο γιά τις γυναίκες σήμερα;

Είναι σημαντικές οι πνευματικές δυνάμεις γιά τις γυναίκες; Μήπως θα έπρεπε να βασίζονται κυρίως στην διαίσθηση και τη διορατικότητα;

   Η Μεγάλη Μητέρα (Magna Mater) λατρευόταν ευρέως στον Ελληνιστικό  κόσμο και, γιά μιά περίοδο, η λατρεία της συνέπεσε με τον πρώιμο Χριστιανισμό. Εξηγείστε ποιές (φαίνεται πως) είναι ορισμένες ουσιαστικές ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στις δύο θρησκείες.

      

Ενότητα 3

Η Σοφία στην Καινή Διαθήκη

   Είδαμε ότι η Σοφία, που αναγνωριζόταν και λατρευόταν ως θεά, ήταν μέρος της κουλτούρας των λαών στον κόσμο στον οποίο γεννήθηκε ο Ιησούς. Η παρουσία της συσκοτίστηκε στον Ιουδαϊσμό και κρύφτηκε στα κείμενα της Πεντατεύχου[7], ενώ φάνηκε να βυθίζεται και να αποκρύπτεται στην ταύτιση με τη Σεκινά (δες ενότητα.7). Με την δημιουργία  του Χριστιανισμού η αντίληψη γιά μιά θηλυκή Θεότητα ενσωματώθηκε στον Ιησού Χριστό. Κατόπιν, γιά ένα διάστημα, ενσωματώθηκε στο τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας  γιά να ταυτιστεί τελικά με την Μητέρα Εκκλησία, στην οποία οι άντρες είχαν πλήρη έλεγχο και αποτελούσαν αποκλειστικά τον Κλήρο και την ιεραρχία του.

   Η Καινή Διαθήκη μάς δίνει τρεις μείζονες και αντικρουόμενες απόψεις γιά τη Σοφία. Η πρώτη σχετίζεται με τα λόγια του Ιησού. Δέν αυτοαποκαλείται «θεϊκή Σοφία», αλλά χρησιμοποιεί τα μοτίβα της Σοφίας και καταφανώς βλέπει τον εαυτό του ως διδάσκαλο της Σοφίας (Δες κατά Ματθαίον  13:54-55, κατά Μάρκον  6:2-3, κατά Λουκάν 11; 31, κατά Ματθαίον 23: 1, κατά Λουκάν  13:34, κατά Ματθαίον11: 19, κατά Λουκάν  7:35). Σε αυτά τα κείμενα υπάρχει ένα θηλυκό στοιχείο που συνδέει τον Ιησού με τη Σοφία. Στο πρώτο αναφέρεται σε σχέση με την οικογένειά του και, απροσδόκητα, αναφέρονται και οι αδελφές του, ενώ η Σοφία μοιάζει να είναι μόνον δική του ιδιότητα. Στο δεύτερο έχουμε την μυστηριώδη αναφορά στην Βασίλισσα του Νότου η οποία γυρεύει τη Σοφία αλλά μπορεί να κρίνει την Ανθρωπότητα. Το τρίτο εμπνέεται από μιά παραδοσιακή Εβραϊκή αναφορά στην Σοφία ως κότα που μαζεύει τροφή και προστατεύει τα κοτόπουλα κάτω από τα φτερά της. Το τέταρτο εδάφιο αντιπαραβάλλει τον Υιό του Ανθρώπου με τη Σοφία. Κάθε αναφορά, μέχρι τώρα, στον Ιησού και στη Σοφία περιέχει ένα θηλυκό στοιχείο αλλά είναι συζητήσιμο αν ο Ιησούς ταύτιζε τον εαυτό του με τη μορφή της Σοφίας.    

     Μιά άλλη άποψη προέρχεται από τον Παύλο και τους συγγραφείς που εμπνέονται απ’ αυτόν και την αντίληψή του γιά τη Σοφία (π.χ. Προς Κολοσσαείς, 1: 15-20). Αυτό το εδάφιο ταυτίζει τον Ιησού με τη Σοφία και, καθώς τόν αποκαλεί «πρωτότοκον πάσης κτίσεως»  μοιάζει να μιμείται το απόσπασμα των Παροιμιών 8:22 όπου ο όρος αυτός αναφέρεται στη Χόκμα. Οι θεολόγοι έχουν προβληματιστεί με αυτό το απόσπασμα που δέν υπάρχει σε όλες τις εκδόσεις της Παλαιάς Διαθήκης. Αν σάς ενδιαφέρει, μπορεί να αποτελέσει πηγή ενδιαφέρουσας έρευνας και συζήτησης.

    Από φεμινιστική άποψη, βλέπουμε δύο σημαντικές αλλαγές: καταργείται η θηλυκή φύση της Σοφίας και αποσιωπάται κάθε αναφορά στη Φύση. Το κείμενο τονίζει έντονα ότι ο Ιησούς, ως Σοφία, είναι η κεφαλή της Εκκλησίας και ότι η σωτηρία προέρχεται από τη θυσία του στον Σταυρό. Η Σοφία δέν μάς οδηγεί πιά στην ιερότητα του κόσμου της φύσης και των φυτών – μάλλον τείνει να μάς οδηγεί στο αντίθετό της, σε συνδυασμό με την ιδέα της σωτηρίας στο επέκεινα. Το θέμα του Ιησού ως κεφαλής της εκκλησίας και οι σχέσεις της με τις γυναίκες  γίνεται πιό σαφής στην Προς Εφεσίους  5:23-4, όπου διαβάζουμε ότι,  μιάς και ο σύζυγος είναι η κεφαλή της συζύγου, και ο Ιησούς η κεφαλή της Εκκλησίας, οι γυναίκες πρέπει να υποτάσσονται κατά τα πάντα στους συζύγους τους. Η εικόνα της Σοφίας που καλεί τους πάντες στο τραπέζι της (Παροιμίες 9:11) χωρίς προκαταλήψεις και ισότιμα έχει χαθεί.

    Το τρίτο σημείο είναι η έμφαση που δίνεται στην ταύτιση του Ιησού με την Σοφία, όπως παρουσιάζεται στο Τέταρτο Ευαγγέλιο (1-18 στο Κατά Ιωάννην). Εδώ υπάρχει η μεγάλη και συγκινητική περιγραφή της Καινής Διαθήκης γιά τη δημιουργία του Κόσμου μέσα από τον Λόγο που είναι ο Ιησούς. Όπως προαναφέραμε, η διατύπωση εν πολλοίς αντιγράφει την φρασεολογία στην περιγραφή της Χόκμα στις Παροιμίες, 8:22-30 που συζητήσαμε στην Ενότητα 1.

   Πολλές αναφορές στο κείμενο συνδέουν τον Λόγο – Ιησού με τη Σοφία, με τη Σεκινά και την Αιγύπτια Ίσιδα. Όμως, μέσα από τη χρήση της λέξης Λόγος σε σχέση με τον Ιησού – λέξη αρσενικού γένους, που μπορεί να σημαίνει μόνον Λέξη, αλλά με μακριά ιστορία στην Ελληνιστική φιλοσοφία που συνδέει τον Λόγο με την τάξη και τη λογική του σύμπαντος – ο συγγραφέας μπορεί να χρησιμοποιήσει την γλώσσα της Σοφίας και την παράδοση της σε αρσενικό πλαίσιο. Αυτό το Ευαγγέλιο γράφτηκε πιθανώς στα τέλη του 1ου αιώνα κ.ε. και μπορεί να απευθύνεται ισότιμα στους Εβραίους που είναι εξοικειωμένοι με τη Χόκμα και στους άλλους λαούς της Μεσογείου που θα αναγνωρίσουν τις αναφορές στις δικές τους θεές – τη Δήμητρα, την Περσεφόνη και την Ίσιδα.

     Η Σοφία δέν άλλαξε μόνον φύλο αλλά και χαρακτήρα ως τεχνουργού της φύσης που μπορεί να διδάξει τα μυστικά της στην ανθρωπότητα. Η έμφαση έχει αλλάξει κατεύθυνση από την φροντίδα του φυσικού κόσμου και τη γνώση των νόμων του στρέφεται στην σωτηρία σε μιάν άλλη ζωή. Η φύση χάνει την αξία της σε σύγκριση με τη σωτηρία και, επειδή οι θεολόγοι ταύτιζαν τις γυναίκες με τη φύση, δημιουργήθηκε μιά παράδοση  στην οποία οι άντρες, δηλαδή οι πνευματικοί και «ανώτεροι», έλεγχαν τις γυναίκες που αντιμετωπίζονταν ως φύση, ως σώμα και ως «κατώτερες». Μόνον στην εποχή μας βγαίνουμε από αυτό. Έχει ενδιαφέρον το ότι ο Ιησούς – Σοφία απλώθηκε, ως έννοια, τόσο πλατιά αλλά και ότι ορισμένα Χριστιανικά εκκλησιάσματα λατρεύουν τη Σοφία ως θεότητα. Υπάρχει σήμερα μεγάλο ενδιαφέρον γιά το «ξανακέρδισμα» της Σοφίας και όσων σχετίζονται μ’ αυτήν, καθώς και το να δούμε πώς όλο αυτό το υλικό έχει σχέση με τη ζωή μας.

Προτεινόμενη Ύλη:

      Άρμα, κεφάλαιο 8: Wisdom and Christianity.

      Robt. Wilken (επιμέλεια):Aspects of Wisdom in Judaism and Early Christianity, ιδίως το κεφάλαιο 1: Jesus as Sophos and Sophia: (James M. Robinson).

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Ο Ιησούς και η Σοφία είναι ταυτόσημοι: Αναλύστε το θέμα

Σωτηρία στον άλλο κόσμο ή Πίστη στην ιερότητα της Φύσης: είναι ασύμβατες έννοιες;

Η σχέση «αρσενικού – θηλυκού» είναι αντίστοιχη της σχέσης «φύση – πολιτισμός»;

Η ταύτιση της Σοφίας με τον Ιησού βοήθησε ή περιόρισε τις γυναίκες;

Ποιά είναι η Χριστιανική στάση απέναντι στη Φύση; Είναι μέρος της η Σοφία;

Έχουμε διδαχθεί ότι το πνευματικό είναι ανώτερο από το υλικό. Ποιά είναι η γνώμη σας; Συζητείστε τα υπέρ και τα κατά αυτής της άποψης.

Ενότητα 4

Η Σοφία και τα Γνωστικά Ευαγγέλια

  

     Το   βιβλίο της Ελαίν Πάτζελς (Elaine Pagels) The Gnostic Gospels (=Τα Γνωστικά Ευαγγέλια) που κυκλοφόρησε το 1979, εισήγαγε μιά νέα διάσταση στον πνευματικό φεμινισμό. Το έργο της βασίστηκε σε στοιχεία και υλικό που χρονολογείται από το 200  π.κ.ε. ως το 200 κ.ε. που βρέθηκαν στην άμμο του Ναγκ Χαμμάντι (Αίγυπτος) το 1945 και οι μελετητές μπόρεσαν να τα  προσεγγίσουν μόνον τριάντα χρόνια αργότερα. (Όλα τα κείμενα βρίσκονται στη συλλογή που επιμελήθηκε ο Τζέιμς Μ. Ρόμπινσον και έχει τίτλο The Nag Hammadi  Library (Η Βιβλιοθήκη του Ναγκ Χαμμάντι.)

    Ο Γνωστικισμός είναι ένα σύνολο αντιλήψεων μάλλον παρά οργανωμένη θεωρία και περιέχει ορισμένες αντιφατικές ιδέες. Όμως, στα τετρακόσια χρόνια που καλύπτουν αυτά τα κείμενα, η αγία Σοφία αναδύεται ως κοινό θέμα.

    Το έργο της Πάτζελς  έκανε μεγάλη εντύπωση διότι φωτίζει την παρουσία της Σοφίας ή/και της Αγίας Μητέρας σ’ αυτά τα κείμενα. Η συγγραφέας αποδεικνύει ότι σ’ αυτά τα έργα, που είτε είναι απολύτως σύγχρονα με τον Ιησού είτε γράφτηκαν λίγα χρόνια πριν και μετά τη ζωή και τη δράση του, η αντίληψη γιά μιά θηλυκή θεότητα ήταν μέρος της κουλτούρας, αν και κάποιοι ορισμένες φορές τήν αμφισβητούσαν με διάφορους τρόπους. Στα κείμενα μεγάλο ρόλο παίζουν οι μορφές της Σοφίας, της Επίνοιας, της Πρωτόνοιας και της Βαρβηλώς. Οι τρεις πρώτες λέξεις είναι συγγενικές με τη Σοφία. Επί πλέον υπάρχει εδώ ένα εκπληχτικό ποίημα γραμμένο από θηλυκή άποψη. Τιτλοφορείται «Κεραυνός Τέλειο Πνεύμα» και είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο. Συγκεντρώνει σε ένα πρόσωπο όλα τα αντίθετα της ζωής. Λέει, γιά παράδειγμα (και πρόκειται γιά υλικό οικείο από άλλη πηγή):

Είμαι η πρώτη και η τελευταία

Είμαι η τιμημένη και η χλευασμένη

Είμαι η πόρνη και η αγία

Είμαι η σύζυγος και η παρθένα

Είμαι η μητέρα και η κόρη…

Είμαι εκείνη που αποκαλούν Ζωή και που αποκαλείς Θάνατο.

    Το ποίημα είναι βαθιά συγκινητικό και δείχνει ότι οι ζωές των γυναικών  είναι χτισμένη από αντιφάσεις. Όμως μέσα μας – και μέσα Της- υπάρχει Η Ολότητα και το Παν           

Είναι η μονιμότητα και η υπέρβαση σύμφωνα με το ποίημα. Σε κάποιο άλλο σημείο , λέει:

Είμαι η ιδέα και η γνώση, μιλώ με τη σκέψη

 Είμαι η αληθινή Φωνή, μιλώ σε όλους

     Όταν διαβάζουμε αυτά τα λόγια σήμερα, ίσως σκεφτούμε ότι γιά τόσα χρόνια οι φωνές των γυναικών σιωπούσαν και οι γυναίκες δέν μπορούσαν ν’ ακούσουν «την αληθινή φωνή μέσα τους»,

     Η φθίνουσα τροχιά της ιδέας της Σοφίας μπορεί να εντοπιστεί πολύ έντονα στο «Απόκρυφον του Ιωάννου» (ένα από τα κείμενα του Ναγκ Χαμμάντι) όπου η Σοφία περιγράφει πώς θέλησε και συνέλαβε ένα παιδί (όπως έκαναν οι Μητέρες Θεές του παρελθόντος). Γι’ αυτό υποβιβάστηκε από τη θέση της στο πιό υψηλό πεδίο και καλείται να  θρηνήσει και να μετανοήσει. Τελικά τής επιτρέπεται να μείνει, κλαίγοντας, στον κατώτερο αιώνα. Ο γιός της είναι «ατελής» και δημιουργεί τον κόσμο που, λόγω της ατέλειάς του, είναι «ελαττωματικός». Το Κακό στον κόσμο αποδίδεται στο αμάρτημα της Σοφίας που ήταν η αυτονομία και η ανεξαρτησία. Η Ρόουζ Άρθουρ (Rose Arthur,1984) έχει εξετάσει τα πρώιμα και τα νεώτερα κείμενα γιά τη Σοφία. Έφτασε στο συμπέρασμα ότι  «η εκχριστιανισμένη Σοφία  (της τελευταίας περιόδου) μοιάζει να είναι … ένας υποβιβασμός της αξίας της δημιουργικής θηλυκής αρχής της οικουμενικής θεάς στον Ελληνιστικό κόσμο» (σελ. 96) Σημειώνει, επίσης, ότι «στα κείμενα εκείνα στα οποία η Σοφία είναι  ένα πρόσωπο μέσα στον Εβραϊκό ή τον Γνωστικό Μύθο, δεν είναι ένα τραγικό πρόσωπο που έχει ανάγκη την αντρική σωτηρία. Η εκπεπτωκυία Σοφία μοιάζει να είναι συγκεκριμένα Χριστιανικό σωτηριολογικό μοτίβο» (σελ. 4)

      Ένα ακόμη κείμενο με μεγάλο ενδιαφέρον γιά μάς βρίσκεται στο Ευαγγέλιο της Μαρίας. Εδώ είναι φανερό ότι ο Ιησούς δίνει στη Μαγδαληνή ηγετικό ρόλο μεταξύ των αποστόλων, αν και η θέση που τής αποδίδει αμφισβητείται από τον Πέτρο.

   Στα κείμενα αυτά ο πλούτος του υλικού είναι τεράστιος και γενικότερα και από φεμινιστική άποψη. Έχουν άμεση σχέση με τα αισθήματά μας σήμερα. Μεταβάλλουν τις εσωτερικευμένες αντιλήψεις γιά τη θέση και την επιρροή των γυναικών στην πνευματικότητα που είναι η κληρονομιά μας σήμερα.

Προτεινόμενη Ύλη:

Άρμα, σελ. 87-100.

 Pirani (1991) σελ. 53-57 ["The Gnostic Dimension", A.P. Long]

 Rose H. Arthur. The Wisdom Goddess: Feminine Motifs in Eight Nag Hammadi   Documents.

Elaine Pagels. The Gnostic Gospels, ιδίως το κεφάλαιο 3: God the Father, God  the Mother.

     

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Το Κεραυνός, Τέλειο Πνεύμα είναι ένα ποίημα δομημένο πάνω σε αντιφάσεις. Πρόκειται γιά θετική ή αρνητική αναφορά της συγγραφέως;

Τί μάς λέει γιά την άποψη της συγγραφέως περί του θεϊκού θηλυκού; Και γιά τη δική μας εσωτερική ζωή;

Η Πρωτόνοια αναφωνεί: «Είμαι η αληθινή Φωνή. Φωνάζω σε όλες και όλους.» Σε ποιόν βαθμό έχουν μπορέσει οι γυναίκες να ακούσουν αυτήν την φωνή και να μιλήσουν δημόσια; Ποιά είναι η προσωπική σου εμπειρία σχετικά;

Οι γυναίκες ήταν προφήτες κα απόστολοι;

Γιατί είναι πολύτιμα γιά μάς τα Γνωστικά Ευαγγέλια;

     

       Ενότητα 5:

      Θεές της Σοφίας στην Αρχαία Εγγύς Ανατολή   

.

Οι θεές που εμφανίζονται ή αντανακλώνται στη Βίβλο και στα Γνωστικά και άλλα κείμενα έχουν αρχαιότατη καταγωγή.

   Δέν μπορούμε να κατανοήσουμε εντελώς γιατί εμφανίζονται σε αυτά τα κείμενα, ούτε ακόμη και γιατί αντιμετωπίζονται τόσο συχνά αρνητικά, αν δέν συναντήσουμε μερικές από τις αρχαιότερες αδελφές τους.

  Δέν αποτελεί μέρος αυτών των μαθημάτων να μελετήσουμε τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες, αν και η αρχαιολογία μάς δίνει πολλά παραδείγματα γιά τη σημασία των γυναικών σ’ αυτές. Θα περιορίσουμε τη μελέτη μας σε μιάν εποχή από την οποία έχουμε κείμενα που αφορούν στις θεές – ξεκινώντας δηλαδή από το 30000 π.κ.ε. περίπου. Από εκείνην την εποχή έχουμε αρκετές ομάδες κειμένων που κυκλοφορούν σε μεταφράσεις.

    Το Βαβυλωνιακό Έπος του Γκιλγκαμές μιλά γιά έναν ήρωα και το ταξίδι του καθώς προσπαθεί να ανακαλύψει το νόημα της ζωής και να κερδίσει την αθανασία. Βρίσκει τον Κήπο του Παραδείσου, που γιά πολλούς μοιάζει όμοιος με τον υστερότερο βιβλικό Κήπο της Εδέμ. Σ’ αυτόν τον Κήπο, στον οποίο γίνεται δεκτός μόνον επειδή έχει θεϊκό αίμα, κληρονομημένο από τη μητέρα του, συναντά την Θεά της Ζωής και της Σοφίας, την Σιντούρι – Σαμπατού (Siduri-Sabatu). Είναι καθισμένη σε έναν θρόνο πλάι στη θάλασσα, κάτω από μιά κληματαριά. Ο κήπος είναι «εκτυφλωτικά ωραίος» και η θεά αποκαλείται «Φύλακας του Καρπού της Ζωής». Οι μελετητές που ήταν αντίθετοι με την ιδέα των θεαινών έχουν τονίσει κατά κόρον τη σχέση της με το αμπέλι, φτάνοντας να τήν αποκαλέσουν «ταβερνιάρισσα» ή «σερβιτόρα», αν και η σημασία της αμπέλου ως συμβόλου της δημιουργίας του Θεού στη βίβλο είναι οικουμενικά αποδεκτή. Όμως αυτές οι εχθρικές συμπεριφορές απέναντι στις θεές ήταν συνηθισμένη μέχρι πρόσφατα. Σ’ αυτήν την ιστορία μπορούν να ανιχνευθούν κάθε λογής συσχετισμοί με τη βιβλική Εδέμ. Το σημαντικό γιά μάς είναι να θυμόμαστε ότι αυτή η Θεά έχει σχέση με τον «Καρπό της Ζωής». Βρίσκουμε τη σχέση με το Δέντρο της Γνώσης, που δέν θα δινόταν εύκολα στην Εύα και στον Αδάμ. Αυτή η γραμμή έρευνας μπορεί αληθινά να φέρει πλούσιους καρπούς.

   Ένα ακόμη Βαβυλωνιακό κείμενο που έχει γιά μάς μεγάλο ενδιαφέρον είναι το Ενούμα – Ελίς (Enuma Elish ), το Έπος της Δημιουργίας. Και εδώ βρίσκουμε σχέσεις με την ιστορία του Κήπου της Εδέμ, ιδίως, αυτή τη φορά, με την παράδοση του φιδιού. Η Δημιουργία, σε τούτο το έπος, αρχίζει με την Τιαμάτ, που είναι το χάος, η άμορφη Θεά της πικρής, αλμυρής θάλασσας, και που περιέχει μέσα της όλα τα στοιχεία της δημιουργίας. Μαζί με  τον σύντροφό της Απσού, φύλακα των γλυκών νερών, η Τιαμάτ κατέχει τις Πινακίδες του Πεπρωμένου του σύμπαντος. Απεικονίζεται ως μεγάλο φίδι, ή δράκος, που σκοτώνεται από τον σύντροφό της Μαρντούκ και τους  φίλους του επειδή θέλουν να ελέγξουν τη δημιουργία και να αποχτήσουν τις Πινακίδες. Το κατορθώνουν με φριχτό τρόπο. Διαμελίζουν την Τιαμάτ και με τα μέλη της δημιουργούν το σύμπαν υπό την καθοδήγηση του Μαρντούκ και των φίλων του.

   Ως δράκος, η Τιαμάτ συμβολίζει την ολότητα: ζει στη θάλασσα, μπορεί να περπατά στη στεριά, η ανάσα της μπορεί να είναι αέρας και φωτιά. Η θάλασσα, που είναι το σπίτι της, είναι το στοιχείο που περιέχει όλη τη ζωή. Το όνομά της είναι παρόμοιο με την βιβλική Εβραϊκή λέξη Tehom που μεταφράζεται ως «βάθος» - υπάρχουν αρκετές αναφορές στη βίβλο γιά τον Θεό που νικά τον δράκο και μερικά θαλάσσια τέρατα. Πάνω απ’ όλα, έχουμε εδώ την αρνητική αναφορά στο φίδι της ιστορίας της Εδέμ. Ξανά μπορούμε να αντλήσουμε συμπεράσματα γιά τα κίνητρα των συγγραφέων αυτών των κειμένων σε σχέση με τις μορφές των Θεαινών που βρίσκονται στο βάθος. Άλλες θεές της Σοφίας στην αρχαία Μεσοποταμία (δηλαδή το σημερινό Ιράκ) μπορούμε να βρούμε στα κείμενα γιά τη Νισάμπα (Nisaba) θεά των καλαμιών που μερικές φορές αναφέρεται ως Νιντάμπα (Nintaba) και τη Γκούλα (Gula), τη Μεγάλη Γιάτρισσα. Από τα  καλάμια οι  άνθρωποι έφτιαχναν φλάουτα και πίπες, εργαλεία γραφής γιά να γράφουν ποίηση και να λύνουν μαθηματικά και αστρονομικά προβλήματα,  να σχεδιάζουν κτίρια και να καταγράφουν φάρμακα και συνταγές. Έτσι η Νισάμπα έγινε θεά της Σοφίας και παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο μιά θεά της Φύσης μπορεί να συνδέεται στενά με τις τέχνες και τις επιστήμες.

   Η Γκούλα αποκαλείται «Μεγάλη Γιάτρισσα». Είναι γνωστή γιά τους ναούς της που έχουν σχεδιαστεί και λειτουργούσαν ως νοσοκομεία. Ήταν η βασική από τις ιατρικές θεότητες. Ένα από τα σύμβολά της είναι το Νινγκιζίντα (Ningizzida), ένα ραβδί γύρω στο οποίο τυλίγονταν δύο φίδια. Αυτό το σύμβολο υιοθετήθηκε αργότερα από τον Ερμή και συνεχίζει να χρησιμοποιείται από τους γιατρούς σήμερα γιά να δηλώσει το επάγγελμά τους.

   Αυτές είναι ελάχιστες μόνον από τις πολλές θεές της σοφίας σ’ αυτήν την παράδοση. Ίσως θελήσετε να ερευνήσετε περισσότερο τα κείμενα και να μελετήσετε τις μεγάλες θεές Ινάννα / Ιστάρ / Αστάρτη που άσκησαν τεράστιαν επιρροή στην αρχαία Εγγύς Ανατολή γιά περίπου τρεις χιλιετίες. Είναι σημαντικό επίσης να εξετάσουμε το υλικό  του Ρας Σαρνρα (1500 π.κ.ε.) από τη Βόρεια Συρία, που αναφέρεται στην Κυρία Ασερά και στην Κυρία Ανάτ, καθώς και στους θεϊκούς τους συντρόφους και τις άλλες τους σχέσεις. Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα (δες κατάλογο). Ήταν κοινή πίστη ότι οι θεές της σοφίας δημιουργούσαν, συντηρούσαν και πλούτιζαν τον κόσμο.

Προτεινόμενη Ύλη:

Άρμα, κεφ. 6.

J. B. Pritchard. The Ancient Near East. (Κλασσικό κείμενο χαρτόδετο, υπάρχει σχεδόν σε όλες τις βιβλιοθήκες[8]. Κοιτάξτε τα αποσπάσματα που έχουν σχέση με τις θεές που αναφέρονται σ’ αυτήν την ενότητα.)

 D. Winton Thomas. Documents from Old Testament Times. (Έγγραφα και Πηγές της Εποχής της Παλαιάς διαθήκης). Μελέτη με τρόπο παρόμοιο με τον παραπάνω

Diane Wolkstein & S.N. Kramer. Inanna, Queen of Heaven and Earth. (Ινάννα, Βασίλισσα των Ουρανών και της Γης)

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Πιστεύετε ότι η Εύα αμάρτησε όταν έφαγε τον καρπό από το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού;     

Ο Παράδεισος εθεωρείτο το σημείο συνάντησης θεών και ανθρώπων. Περιγράψτε τέτοιους Παραδείσους, και όσους τούς κατοικούν, από άλλες παραδόσεις που ίσως γνωρίζετε.

Το φίδι στον Κήπο της Εδέμ ήταν κακό;

Παραδίδεται ότι ο Μαρντούκ έδωσε μορφή στο σύμπαν διαμελίζοντας το σώμα της Τιαμάτ. Συμφωνείτε μ’ αυτήν την παράδοση; Πώς θα ήταν ο κόσμος αν αυτό δέν είχε συμβεί;

 Η Θεά Γκούλα  είχε τον τίτλο της «Μεγάλης Γιάτρισσας». Με ποιόν τρόπο ασχολήθηκαν με την ιατρική και τη θεραπεία τόσο οι θεές όσο και οι γυναίκες;

Περιγράψτε δύο θεές της σοφίας από την αρχαία Εγγύς Ανατολή. Μπορούν να μάς διδάξουν τίποτε σήμερα;

Η Ινάννα λέει: «Επιβλέπω τη δύση και την ανατολή των άστρων και απονέμω δικαιοσύνη.» Ποιές σχέσεις βλέπουμε ανάμεσα στην Ινάννα και τις αφηρημένες συλλήψεις, το υλικό σύμπαν και το άτομο;

Ενότητα 6

Αρχαίες  Εβραίες Θεές και οι Απηχήσεις στη Βίβλο.

  

    Είναι δύσκολο έργο το να συγκεντρωθούν οι ιστορίες των Εβραϊκών θεαινών μέσα από τα κείμενα των βιβλικών συγγραφέων που είχαν στόχο να επιβάλλουν ένα διαφορετικό είδος λατρείας..

    Σήμερα όμως είμαστε σε θέση να χρησιμοποιούμε το έργο πολλών μελετητών που απόδειξαν και συνεχίζουν να αποδεικνύουν ότι η παραδοσιακή άποψη γιά τη θρησκεία των Εβραϊκών λαών – ή γνώμη ότι πίστευαν σε έναν μόνον θεό τον οποίο θεωρούσαν αρσενικό – είναι λαθεμένη.

Έχουμε στη διάθεσή μας έναν μεγάλο όγκο υλικού που αποδεικνύει το αντίθετο, όποιον στόχο κι’ αν έχει  -είτε να παρουσιάσει τη θηλυκή φύση της Θεού στην Εβραϊκή Βίβλο (Trible 1978), είτε να εκτιμήσει τις πληροφορίες γιά τις θεές που αναφέρονται εκεί. Γίνεται φανερό ότι η θρησκεία του λαού στη χώρα του Ισραήλ στα βιβλικά, και πιθανώς στα μετά – βιβλικά χρόνια,  περιλάμβανε την αποδοχή και τη λατρεία θεαινών ή, το λιγότερο, έβλεπε τον Θεό (τον Γιαχβέ) άλλοτε (και) ως θηλυκή οντότητα και άλλοτε μαζί με μία σύντροφο γένους θηλυκού. Ήταν καθήκον των προφητών και των βιβλικών ηγετών, απ’ ό,τι φαίνεται,  να καταργήσουν αυτό το βδέλυγμα, όπως το αποκαλούσαν. Είναι, όμως, ενδιαφέρον το ότι ενώ ολόκληρο το βάρος της Εβραϊκής βίβλου πέφτει σ’ αυτό το έργο, κατηγορούσαν τον λαό του Ισραήλ από την αρχή μέχρι το τέλος  ότι ξέπεφτε ξανά στη λατρεία της θεάς.

    Ποιές ήταν αυτές οι Θεές; Τα στοιχεία που έχουμε δείχνουν ότι μπορούμε να αποκαταστήσουμε τουλάχιστον τρία ονόματα: τη Βασίλισσα των Ουρανών, την Κυρία Ασερά και την Κυρία Ασταρόθ. Δέν γνωρίζουμε ακόμη – και υπάρχει μεγάλο πεδίο έρευνας – αν αυτές ήταν οι μόνες ή αν μπορούν να ταυτιστούν με άλλες, ή και παρόμοιες, αρχαίες θεές της Εγγύος Ανατολής. Το ξεκάθαρο είναι ότι δέν ήταν «παγανιστικές» μόνον, άρα εκτός Εβραϊκού πεδίου, όπως μάς βεβαιώνουν συχνά: ήταν αληθινές θεότητες μέσα στην Εβραϊκή θρησκεία. Η ιστορία της Βασίλισσα των Ουρανών (Ιερεμίας, 7:17-18,  44:15-25) περιγράφει την τελετουργία των άρτων που έψηναν γι’ αυτήν ενώ ο προφήτης δηλώνει ότι αυτή ήταν η αιτία της καταστροφής που τούς χτύπησε, οι γυναίκες απαντούν ότι όταν έκαιγαν λιβάνι γιά τη Βασίλισσα των Ουρανών,  όταν τής έφτιαχναν άρτους και τής έκαναν σπονδές, δέν τούς εύρισκε συμφορά. Προσθέτουν, μάλιστα, ότι όλοι και όλες συμμετέχουν στην τελετουργία: τα παιδιά μαζεύουν ξύλα, οι άντρες ανάβουν τις φωτιές, οι γυναίκες ετοιμάζουν άρτους που απεικονίζουν τη θεά και τούς μοιράζονται μεταξύ τους σε ένα ιερό γεύμα. Εδώ διακρίνονται πολλές απηχήσεις από τους πολιτισμούς του κόσμου. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι είναι οι γυναίκες που απαντούν στην επίθεση του προφήτη και παίζουν τον κύριο ρόλο στις τελετουργίες. Διάφορες προτάσεις έχουν διατυπωθεί γιά την ταυτότητα της Βασίλισσας των Ουρανών: ανάμεσα τους είναι η Βαβυλωνιακή Ιστάρ, στην οποία οι πιστές της πρόσφεραν επίσης άρτους, και η Κυρία Ανάτ, που εμφανίζεται στα Χανανανιτικά χρονικά Ρας Σάμρα (Ras Shamra) και που μπορεί να ανασταίνει τους νεκρούς. Τήν αποκαλούσαν και Παρθένο Ανάτ. Έλεγαν, μάλιστα, γι’ αυτήν ότι η παρθενιά της ανανεωνόταν κάθε χρόνο. Το όνομά της συνδέεται με το όνομα του Γιαχβέ σε ένα κείμενο του 4ου αι. π.κ.ε., στοιχείο που μαρτυρεί ότι σε τουλάχιστον μία  Εβραϊκή κοινότητα λατρευόταν μαζί με τον Γιαχβέ στον ίδιο ναό. Από την άλλη, «Ασερά» είναι το όνομα της θεάς που βρισκόταν κοντύτερα στον Γιαχβέ και στην Εβραϊκή βίβλο και είναι ακριβώς αυτό το όνομα που οι αρχικοί μεταφραστές προσπάθησαν περισσότερο να εξαλείψουν. Αν χρησιμοποιείτε την Εγκεκριμένη Βίβλο (του Βασιλιά Ιακώβου)[9] δέν θα βρείτε πουθενά να αναφέρεται. Αντί γιά την Ασερά, οι μεταφραστές χρησιμοποίησαν τη λέξη «grove»[10]. Η Ασερά λατρευόταν σε ψηλούς λόφους και πράσινα άλση  - οι προφήτες και οι «καλοί» βασιλείες διέταξαν να τά κόψουν και η σκόνη τους να σκορπιστεί πάνω στους τάφους των ανθρώπων του λαού. (Βασιλέων2, 23: 1-14) Η Ασερά πάντα εμφανίζεται να έχει σχέση με τα δέντρα ή τμήματα δέντρων και ίσως αυτή να ήταν το αρχικό Δέντρο της Ζωής ή/και το Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού στον Κήπο της Εδέμ. Αν είναι έτσι, η πράξη της Εύας να πάρει τον καρπό της αποχτά εντελώς διαφορετική σημασία, όπως και η αντιμετώπιση του συγγραφέα της ιστορίας της Εδέμ στη Γένεση 3. Αξίζει να σημειώσουμε όσες αναφορές στην Ασερά βρίσκονται στην Εβραϊκή βίβλο. Οι περισσότερες μεταφράσεις μετά από εκείνην της εποχής του βασιλιά Ιάκωβου έχουν το όνομά της, αλλά αν έχετε την έκδοση του Κρούντεν (Cruden) με τις αντιστοιχίες, θα χρειαστεί να τήν γυρέψετε στη λέξη "grove". Να θυμάστε ότι όλες οι σχετικές αναφορές θα φανούν εχθρικές, και είναι χρήσιμο να αναλύσουμε γιατί συμβαίνει αυτό

και ποιό είναι το αληθινό γεγονός που περιγράφεται σε κάθε περίπτωση. Υπάρχουν άφθονες αρχαιολογικές αποδείξεις πιά, που αποδεικνύουν ότι η Ασερά λατρευόταν ως Σύντροφος ή σύζυγος του Γιαχβέ. Επί πλέον μερικές φορές τήν αντιστοιχίζουν με την Ασταρόθ, που αναφέρεται συχνά στη βίβλο ως «βδέλυγμα». Γνωρίζουμε ότι η Ασερά / Ασταρόθ είχε  δικές της ιέρειες και ιερείς (1 Βασιλειών, 18-19). Στα Εβραϊκά κείμενα αποκαλούνται «άγιοι άντρες/ άγιες γυναίκες» και μεταφράζονται ως πόρνες και, στην περίπτωση των αντρών ως σκύλοι. Αυτοί οι άγιοι άνθρωποι, στα πλαίσια των υπηρεσιών προς τη Θεά,   επιδίδονταν σε αυτό που αργότερα ονομάστηκε όργια – και τα κείμενα διευκρινίζουν ότι ήταν εξ ίσου ιερές οι ομοφυλοφιλικές και οι ετεροφυλοφιλικές δραστηριότητες. Οι συγγραφείς της βίβλου θεώρησαν αυτό το υλικό ιδιαιτέρως προσβλητικό  και, μέχρι τον αιώνα μας, δέν είχε γίνει  ιδιαίτερη προσπάθεια να ερευνηθεί η ιερότητα αυτών των τελετουργιών.

    Αν και σήμερα υπάρχει ακόμη αντιγνωμία ως προς τον ρόλο των ιερειών και των ιερέων,  είναι πλέον εύκολο να δούμε ότι μέρος της πρώιμης ιστορίας τους ήταν και μιά στάση ολότελα διαφορετική από κείνην των θεωρούμενων παραδοσιακών θρησκειών. Οι γυναίκες στην  υπηρεσία του ναού φαίνεται πως απολάμβαναν ιδιαίτερης εκτίμησης και ότι οι ζωές τους ήταν πιό αυτόνομες απ’ ό,τι οι ζωές των περισσότερων γυναικών.  

    Υπάρχει ένα ακόμη όνομα μεγάλης σημασίας γιά μάς, αν και παρουσιάζεται μόνο μιά φορά στη βίβλο. Πρόκειται γιά τη Λίλιθ. Η Εβραϊκή βίβλος τήν αναφέρει ονομαστικά στον Ησαΐα (34:14). Οι μεταφράσεις συνήθως  αποφεύγουν το όνομά της, χρησιμοποιώντας λέξεις ισοδύναμες με  τη «στρίγγλα, τέρας της νύχτας» και άλλα παρόμοια. Οι μύθοι γιά τη Λίλιθ τήν εμφανίζουν ως δαιμόνισσα που μισούσε ιδίως τις λεχώνες ή τις ετοιμόγεννες. Άλλοι μύθοι τήν θεωρούν ως πρώτη σύζυγο του Αδάμ, που αρνήθηκε να τού υποταχτεί και τό έσκασε στην έρημο. Εκεί τήν βρήκε η κατάρα του Θεού (;) Η σύγχρονη έρευνα θεωρεί ότι το όνομά της, που εθεωρείτο ότι είναι σχετικό με τη νύχτα, μπορεί να αναφέρεται εξ ίσου στον άνεμο ή στο πνεύμα. Μπορεί να ταυτιστεί με το πνεύμα του Θεού που, στην Γένεση (1:1) που «επεφέρετο επάνω του ύδατος». Μπορεί, λοιπόν, να  μήν είναι η τρομαχτική, καταστροφική δαιμόνισσα του μύθου. Αναμφίβολα, οι ιστορίες γιά την ανεξαρτησία της έχουν εμπνεύσει πολλές φεμινίστριες σήμερα.

    Η μελέτη αυτού του υλικού μάς δίνει μιαν εικόνα εντελώς διαφορετική γιά τους βιβλικούς καιρούς και της προμήτορές μας. Μπορεί να είναι μιά εντελώς εκπληχτική μελέτη, αλλά πρέπει να γίνεται και πολύ προσεχτικά με συνεχή έλεγχο σε κάθε βήμα.

Προτεινόμενη Ύλη:

Άρμα, κεφάλαιο 7

Ράφαελ Πατάι, Οι Εβραίες Θεές (The Hebrew Goddess)g, but we

 Alix Pirani (επιμέλεια)The Absent Mother: Restoring the Goddesses to Judaism and  Christianity (Η Απούσα Μητέρα: Αποκατάσταση των Θεαινών στον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό)

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Παρουσιάστε τελετουργικές δραστηριότητες σχετικές με τις θεές

Ποιά ήταν η σημασία των θεαινών γιά τους αρχαίου Εβραϊκούς λαούς;

Ιερόδουλες ή άγιες γυναίκες και άγιοι άντρες; Απαντήστε στο θέμα.

Ορισμένες φεμινίστριες έχουν υποστηρίξει ότι η παρασκευή των Άρτων γιά τη Βασίλισσα των Ουρανών  μπορούσε να χρησιμοποιηθεί γιά να «περιορίζονται οι γυναίκες στην κουζίνα». Συμφωνείτε;

Ποιές άλλες δραστηριότητες γνωρίζετε όπου ιερές τελετές έχουν σχέση με άρτους και ψήσιμο; Τα γλυκά των Χριστουγέννων, γιά παράδειγμα, έχουν κάποια σχέση μ’ αυτό;

Η Λίλιθ θεωρήθηκε σύμβολο της ατίθασης  ή της σκοτεινής γυναικείας πλευράς. Θεωρείτε αυτήν την αντίληψη χρήσιμη γιά μάς;

Ποιά είναι η Λίλιθ;

Γράψτε τη δική σας ιστορία γιά τη Λίλιθ.

Ενότητα 7

Οι Ειδικές Περιπτώσεις της Σεκινά και της Παρθένου Μαρίας

   Ίσως φαίνεται ότι οι θεές της βίβλου  έχουν εντελώς εξαφανιστεί από τη συνείδηση των Εβραίων και των Χριστιανών. Δέν αναφέρονται καθόλου όπως δέν αναφέρεται ούτε η επιρροή του, αν και είναι κομμάτι της κανονιστικής παράδοσης αυτών των  θρησκειών. Όμως και στις δυό παραδόσεις υπάρχει μιά υπερφυσική μορφή που προσεγγίζει τη θεϊκότητα και που είναι, γιά πολλές και πολλούς, θεϊκός κι’ αυτός. Η Σεκινά, στην καθημερινή παράδοση του Ιουδαϊσμού, δηλώνει την παρουσία του Θεού – το όνομά της προέρχεται από την Εβραϊκή λέξη που σημαίνει «οικώ». Η Σεκινά είναι το ενδιαίτημα του Θεού, η παρουσία του, και λάμπει με την παρουσία του.

   Αν και το όνομά της είναι θηλυκό, η δεσπόζουσα τάση των ραβίνων ήταν να μήν τό τονίζουν, αλλά συχνά ταύτιζαν την κοινότητα των Ισραηλινών μ’ αυτήν. Μερικές φορές ήταν αντιληπτή ως το Άγιο Πνεύμα του Θεού. Όμως, με την ισχυρή μυστικιστική και, γιά πολύν καιρό κρυφή, παράδοση μέσα στον Ιουδαϊσμό, την παράδοση της Κάμπαλα, η Σεκινά παίρνει ξανά τη θεϊκή θηλυκή της μορφή. Είναι η κεντρική παρουσία στο Δέντρο της Ζωής, είναι σύντροφος και συνεργάτις του θεού και ο δίαυλος της δόξας του. Ο Πατάι (1990) πιστεύει ότι η Σεκινά είναι ευθυγραμμισμένη με τις αρχαίες Εβραίες θεές. Ήταν αντιληπτή ως μιά θηλυκή προσωποποίηση και συνόδευε τους ξεκληρισμένους Εβραίους, θρηνούσε μαζί τους στις διώξεις τους και στα βάσανά τους και θεωρείται πως ήταν το διάμεσο ανάμεσα στον Θεό και τον κόσμο. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα σ’ αυτήν και τις περιγραφές της Σοφίας. Οι Εβραίες σήμερα είναι σε θέση να ξανακερδίσουν τη Σεκινά που τούς ήταν κρυμμένη από τους άντρες μελετητές και θρησκευτικούς ηγέτες γιά σχεδόν 2000 χρόνια. Μπορούν να μελετήσουν τα μέχρι τώρα κρυμμένα θρησκευτικά κείμενα και είναι σε θέση πλέον να ταυτιστούν μαζί της μέσα στην δική τους παράδοση, μιάς και είναι η θηλυκή παρουσία του / της Θεού. Όσες θέλουν να προχωρήσουν περισσότερο, μπορούν να την συγκρίνουν με τις αρχαίες θεές που έχουμε ήδη συζητήσει. Με όποιον τρόπο τούς φαίνεται σωστός, οι γυναίκες έχουν δικαίωμα να αποκαταστήσουν το ιερό θηλυκό μέσα στον Ιουδαϊσμό, να αποχτήσουν σχέση μαζί της και να τήν λατρέψουν.

      Οι Ρωμαιοκαθολικοί, - ε Χριστιανοί, ες υπήρξαν γιά αιώνες λάτρεις της Παρθένου Μαρίας  - είναι Μητέρα του Θεού, αλλά όχι Μητέρα – Θεός. Ενώ το δόγμα δέν τής επιτρέπει να είναι θεϊκή, το λαϊκό αίσθημα συχνά ξεπέρασε το δόγμα και την λάτρεψε ως ισότιμη με τον Θεό. Παρ’ όλα αυτά, όμως, οι αντιφάσεις στην βιβλική της ιστορία τήν απομακρύνουν από την ταύτιση με τις προηγούμενες θεές αλλά και από τον κόσμο των συνηθισμένων γυναικών. Ο συνδυασμός της παρθενίας και της μητρότητας στη Μαρία τήν απομακρύνει από τη γυναικεία εμπειρία. Η ιδέα ότι η Μαρία σώζει από το «αμάρτημα» της Εύας οδήγησε σε δύσκολες ερωτήσεις σχετικά με τη σεξουαλικότητα των γυναικών. Αντίθετα από τις προηγούμενες θεές, δέν μοιάζει να ενδιαφέρεται γιά τον φυσικό κόσμο, αν και πολλοί από τους τίτλους της μοιάζουν με κείνους της Σοφίας. Αρμοδιότητά της είναι να μεσολαβεί στη θεότητα γιά χάρη των ανθρώπων, όχι να διδάσκει και να τούς βοηθά να κατανοούν τη Φύση. Όμως υπήρξε – και είναι ακόμη – παρηγοριά γιά εκατομμύρια ανθρώπους. Τα θαύματά της, τα δάκρυά της, οι θεραπείες της, συνεχίζουν να μαρτυρούνται από τους πιστούς και να αποτελούν αντικείμενο λατρείας. Μιά από τις λάτρεις της (Horrocks 1991:133) γράφει: Παρά την ασύλληπτη και αιθέρια φύση της Μαρίας, πολλοί άνθρωποι τήν ευγνωμονούν που είναι παρούσα. Συμβολίζει την αγάπη, το έλεος, τη δεκτικότητα…μάς έχει συνδέσει με την αρχαία σειρά των θεαινών, μάς έχει ανοίξει τις καρδιές και τις ψυχές των ανθρώπων..»

   Οι γυναίκες σήμερα βρίσκουν στην Παρθένο Μαρία αντιφάσεις που είναι δύσκολο να συμφιλιωθούν, ιδίως σε σχέση με τα σώματα και τη σεξουαλικότητά μας, την αυτονομία και την ανεξαρτησία μας. Αλλά συνεχίζει να απευθύνεται στις σκέψεις και την καρδιά μας και μάς συνδέει ξεκάθαρα με τις ιδέες του θηλυκού Ιερού.

Προτεινόμενη Ύλη:

   Άρμα, κεφ. 9

   Roger Horrocks: The Divine Woman in Christianity. (=Η Θεία Γυναίκα στον Χριστιανισμό) στο  Pirani A. (επιμέλεια) The  Absent Mother.

   Raphael Patai. The Hebrew Goddess (=Η Εβραία Θεά)

        

          Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

    Πόσο μπορούμε να διακρίνουμε σχέσεις μεταξύ της Σεκινά που μοιάζει να ζει στον ουρανό και ταυτόχρονα στη γη και άλλες θεές;

    Παραδίδεται ότι η Σεκινά μένει με τον λαό της και θρηνεί μαζί τους στα βάσανά τους. Ο Θεός, όπως πίστευαν πολλοί Εβραίοι, ήταν μαζί τους στο Ολοκαύτωμα. Ποιά είναι η γνώμη σας γιά τη σχέση της Θεότητας ή των Θεοτήτων με το κακό στον κόσμο; Υπάρχει διαφορά μεταξύ των θρησκειών που έχουν μιά Θεά ή έναν Θεό στο κέντρο τους;

      Η Παρθένος Μαρία είναι η τελευταία σε μιά μακριά σειρά Θεαινών; Σε τί μοιάζει και σε τί διαφέρει από αυτές;

     Μπορεί η Παναγία να αποτελέσει πρότυπο γιά τι γυναίκες; Βοηθά ή εμποδίζει την αυτοεκτίμηση των γυναικών;

Ενότητα 8

Θεές της Δυτικής Αφρικής         

      Μέχρι τώρα συζητήσαμε τις θεότητες της Σοφίας σε σχέση με τη βιβλική παράδοση και επικεντρώσαμε τη συζήτηση σε αυτές και στο άμεσο περιβάλλον τους. Αλλά είναι σημαντική και η κατανόηση των παραδοσιακών θρησκειών μέσα στην Αφρική, ιδίως εκείνες του Βορρά και της Δύσης, μιάς και είχαν τεράστιαν επίδραση στην Δυτική σκέψη. Ο Μάρτιν Μπέρναλ (Martin Bernal 1987, 1991) έχει παρουσιάσει πολλές και εντυπωσιακές αποδείξεις που δείχνουν ότι ο 5ος και ο 6ος αιώνας του Ελληνικού πολιτισμού, που θεωρούνται η κύρια πηγή του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, χρωστούν πολλά στην Αφρικανική, ιδίως στην Αιγυπτιακή επιρροή. Ακόμη μία έγκυρη συγγραφέας, είναι η Εύα Μεγιέρογουιτς (Eva Meyerowitz) είναι μιά ανθρωπολόγος που, μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο αυτού του αιώνα, έζησε γιά σαράντα χρόνια στην περιοχή  Μπόνο – Τεκγιμαν  (Bono-Tekyiman) όπου έγινε Βασιλομήτωρ το 1950. Τα βιβλία της έκαναν θετικές συνδέσεις ανάμεσα στην παραδοσιακή θρησκεία, την οποία μελέτησε από πρώτο χέρι, με έμφαση στη λατρεία της Μεγάλης Σεληνιακής Θεάς, και την λατρεία της Μεγάλης Θεάς στην Εγγύς Ανατολής. Και άλλοι, -ες μελετητές / μελετήτριες  έχουν περιγράψει την αμφίδρομη επίδραση της Φοινικικής κατοχής της 2ης χιλιετίας π.κ.ε. στην Βορειοφρικανική ακτή: ενώ οι εισβολείς πήραν την θρησκεία τους μαζί τους, έφυγαν στη Βόρεια Μεσόγειο αντιλήψεις γιά το ιερό και τη θεότητα  από την Αφρική.

    Αυτή η ενότητα θα εξετάσει ορισμένες αντιλήψεις και ιδέες γιά τις θεές από τη Δυτική Αφρική, ιδέες που ήταν ζωντανές μέχρι τον αιώνα μας.  Μόνον μιά γενική εικόνα μπορούμε να δώσουμε εδώ, αλλά θα μπορέσουμε να καταλάβουμε τί οφείλει η Δύση στην Αφρική.

    Αν και δέν είναι αποκαλούνταν Σοφία, αυτές οι θεές έχουν τα δικά της χαρακτηριστικά, όπως είναι το δώρο της ζωής, της αθανασίας και της κρίσης, της διάδρασης με τον κόσμο, τη διδασκαλία, την πληροφόρηση και το ηθικό πλαίσιο των κοινωνιών τους. Σήμερα ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ στις διάφορες μορφές τους είναι οι κυρίαρχες θρησκείες, αλλά ίσως οι παλιότερες θρησκείες να κρατιούνται ζωντανές ή να συμπλέκονται με τις νεώτερες. Φυσικά πολλές γυναίκες της Αφρικανικής διασποράς στον Δυτικό κόσμο ανυπομονούν να ανακτήσουν και να ανανεώσουν τις παραδοσιακές τους θρησκείες που έχουν σχέση με τη Θεά.

    Ανάμεσα στους λαούς Ακάν της Γκάνα, τρεις θεές φαίνεται να ξεχωρίζουν. Είναι η Νυάμι, η Ασαάζι και η ΑσαάζιΥιά. Η Νυάμι θεωρείται η θηλυκή αρχή, που περιέχει μέσα της και το αρσενικό. Έχει δημιουργήσει την εαυτή της (Δες και Ορφικό Ύμνο στη Φύση). Καθώς η Νυάμι δημιουργεί το σύμπαν, διαχωρίζονται οι θηλυκές και οι αρσενικές δυνάμεις. Το σύμβολό της είναι ένας ισοσκελής σταυρός (Crux Decussata), που τα μέλη του δείχνουν τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια.

    Η Ασαάζι είναι η Θεά της γόνιμης γης. Όλα όσα φυτρώνουν στη γη ανήκουν στη δικαιοδοσία και τη φροντίδα της. Ιερή της μέρα είναι η Παρασκευή, ιερός της αριθμός το 8 και ιερό της ζώο η κατσίκα. Είναι αδελφή ή μία μορφή της Ασαάζι Γιά, Βασίλισσας και Δημιουργού του Κάτω Κόσμου. Τήν αποκαλούν και Αμπερέβα, Γριά Μητέρα Γη και Ασαάζε Γιά Μπο Νο Σε – Μητέρα, Γη, Δημιουργός.

   Στη θρησκεία των γειτονικών Ασάντε η Ασαάζε Γιά είναι μητέρα θεά, της εύφορης γης και θεά του κάτω κόσμου. Είναι η φύλακας των νεκρών. Ιερή της μέρα είναι η Πέμπτη. Απαγορεύονται το όργωμα και η σεξουαλική πράξη εκείνη την ημέρα, αλλά τής κάνουν σπονδές. Γιά τις φυλές  Άλα, Άλε ή Άνε, είναι η πιό σημαντική θεότητα. Είναι το πνεύμα της Γης και Βασίλισσα του Κάτω Κόσμου. Κυβερνά το πεδίο των προγόνων που βρίσκονται στη γη. Είναι και η Κυρά του Νόμου, της νομοθέτησης και της τήρησης των νόμων. Εδώ βλέπουμε ξανά τις ομοιότητες με την Αιγύπτια Θεά Μάατ, θεά της δικαιοσύνης σε τούτον  τον κόσμο και τον άλλον.

   Στη Δαχομέη, η θεά λέγεται Μαούν ή Μαούν – Λίζα. Η Μαούν είναι η μητέρα ολόκληρης της δημιουργίας. Τα παιδιά της είναι, μεταξύ άλλων, οι θεοί και οι φυσικές δυνάμεις. Η Μαούν- Λίζα απεικονίζεται με διπλή όψη: η μία της πλευρά είναι θηλυκή και η άλλη αρσενική. Τα μάτια της είναι η σελήνη και ο ήλιος. Στην κεντρική Δαχομέη και στο Τόγκο, η Νάνα Μπουλούκου είναι η δημιουργός θεά και η μητέρα όλων των όντων.

    Γιά τους ανθρώπους της φυλής  Γκα, η μεγαλύτερη θεότητα είναι η Να Γιού, Γιαγιά – θεά της γέννας. Έχει σχέσεις με τη Να Αφίγιε, τη Να Μπάκε, τη Να ΝτεντεΟγιεάντου. Φτιάχνουν «κούκλες» ως εικόνες αυτών των θεαινών και τίς χαρίζουν στις εγκύους ή σε κείνες που θέλουν να μείνουν έγκυες. Αυτές οι κούκλες λέγονται «Ακού Μπα» και μοιάζουν με το Αιγυπτιακό Ανκ (που μπορεί και να προέρχεται από αυτές) και που είναι το σύμβολο της ζωής και της αθανασίας.

   Οι Γιορούμπα λατρεύουν την Όγια και τη Γιεμόγια, ποταμίσιες θεότητες. Η Όγια είναι γνωστή με πολλές μορφές.  Ο Γκλήζον (Gleason, 1987, 1992) εξηγεί ότι μπορεί να είναι μέρος της φύσης – άνεμος ή φωτιά ή ζώο, σαν τον Αφρικάνικο βούβαλο – και προστατεύει τη γυναικεία αρχηγία. Η  Ολόζα είναι θεά των λιμνών ενώ η Όζουν είναι η θεά των λαών που ζουν κοντά στον ποταμό που φέρει το όνομά της. Γιατρεύει τις αρρώστιες και είναι θεά της γέννας.

     Υπάρχουν πολλές ακόμη θεές στη Δυτική Αφρική και ο χώρος δέν μάς επιτρέπει να δώσουμε έναν πλήρη κατάλογο. Μία όμως που πρέπει να αναφερθεί είναι η Ντούγκμπο που, γιά τις φυλές Κόνο, είναι το πνεύμα της Γης. Γεννά τη βλάστηση, συντηρεί τα ζώα και τους ανθρώπους και δίνει αφθονία. Οι πιστοί της πιστεύουν πως η κοινωνική συμπεριφορά επηρεάζει τη γη και πως οι ηθικοί κώδικες έχουν ως βάση τη σωστή σχέση με την ίδια τη γη. Αυτό το θέμα δέν περιορίζεται σε έναν τόπο και σε έναν λαό, αλλά απαντιέται σε πολλές παραδοσιακές θρησκείες ολόκληρης της Αφρικής. Άλλη μιά θεά του ίδιου πλαισίου είναι  η Ακονάντι. Δέν είναι απλώς μιά αρχαία θεά: λατρεύεται και στις μέρες μας σέ έναν ναό της Φιλαδέλφειας των ΗΠΑ.

     Θα δούμε ότι ο Αφρικανές θεές έχουν βαθιά σχέση με τη φύση και συνδέονται στενά με τις ζωές και τις ηθικές των λαών που τίς πιστεύουν.  Η κοινωνική δικαιοσύνη έχει σχέση με τον σεβασμό και φροντίδα της γης. Έτσι οι ανθρώπινες συμπεριφορές, από αυτήν την άποψη, επηρεάζουν τον κόσμο που μάς τρέφει, Η ιερότητα της γης είναι ένα στοιχείο διαδεδομένο στις Αφρικανικές θρησκείες.

     

Προτεινόμενη Ύλη

Judith Gleason. Oya. In Praise of an African Goddess (=Όγια. Εξύμνηση μιάς Αφρικανής Θεάς)

 Luisah Teish Jambalaya

Eva Meyerowitz. The Sacred State of the Akan;   ---- Akan Traditions of Origin

      ---- The Akan of Ghana: their ancient beliefs (=Ιεροί Τόποι των Ακάν – Παραδόσεις των Ακάν γιά την Προέλευση (του κόσμου»), Οι Ακάν της Γκάνα: οι αρχαίες τους αντιλήψεις)

      E.B. Idowu. African Traditional Religion (= Η Αφρικανική Παραδοσιακή Θρησκεία)

      R.S. Rattray. Religion and art in Ashanti (=Θρησκεία και τέχνη των Ασάντε)

      E.G. Parrinder. African Traditional Religion (=Αφρικανική παραδοσιακή Θρησκεία)

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

  Βλέπετε κάποιες ομοιότητες – και ποιές; -  ανάμεσα στις Αφρικανικές θεές και τη Σοφία;

   Ορισμένες Αφρικανικές θεές., μεταξύ των οποίων και αρκετές από την Αίγυπτο, απεικονίζονται με τη μορφή διάφορων ζώων. Ποιά είναι η σημασία αυτής της απεικόνισης;

    Έχει υποστηριχτεί ότι στην Αφρική οι μάγοι είναι κυρίως άντρες που θέλουν να ελέγξουν τη φύση και οι μάγισσες είναι γυναίκες που άκοπα βρίσκονται σε συγχρονικότητα και αρμονία με τη φύση και ακολουθούν τον ρυθμό της. Ποιά είναι η γνώμη σας γι’ αυτό;

    Οι Αφρικανικές θεές έχουν στενή σχέση με τη φύση και ταυτόχρονα θεωρούνται πηγές της δικαιοσύνης και της ορθής ζωής στην κοινωνία. Γιατί συνδέονται αυτά τα δύο θέματα; Έχουν σχέση με τη σημερινή εποχή;

   

Ενότητα 9:

Η Σοφία, η Φύση και η Ιερότητα του Πλανήτη

     Ο σεβασμός γιά την ιερότητα της φύσης και η αντιμετώπισή της ως οικουμενικού οδηγού και πηγής σοφίας, καθώς και η αντιμετώπιση της ίδιας της Φύσης ως θεότητας είναι στοιχεία που χάθηκαν όταν κυριάρχησαν οι μονοθεϊστικές θρησκείες. Η Εβραϊκή σκέψη θεώρησε ότι δόθηκε στην  ανθρωπότητα κυριαρχία στον φυσικό κόσμο, τον οποίο έπρεπε να αντιμετωπίζουν με σεβασμό, αλλά πάντα με έμφαση στον άνθρωπο – άντρα. Ο Χριστιανισμός στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του έριξε βάρος στην ψυχή και τη σωτηρία της, αποδίδοντας στον υλικό κόσμο δευτερεύουσα θέση. Έτσι ρίζωσε η ιδέα ότι η γη και ο κόσμος αυτός δέν είχαν μεγάλη σημασία σε σύγκριση με το επέκεινα.. Επί πλέον η πνευματική διάσταση που σχετίζεται με την το ταξίδι της ατομικής ψυχής σ’ αυτήν και στην άλλη ζωή,   θεωρήθηκε ανώτερη από το ταξίδι στον φυσικό/ υλικό κόσμο. Αυτό  οδήγησε στην αντίληψη ότι ο άντρας είναι εναρμονισμένος με το πνευματικό πεδίο – ή την ψυχή – και πρέπει να ελέγχει τη γυναίκα που η θέση της ήταν το «κατώτερο» σώμα ή η φύση. Τόσο η Φύση όσο και η γυναίκα έπρεπε να  υπηρετούν με τα «προϊόντα» τους τον άντρα. Ο μισογυνισμός σε προσωπική και κοινωνική βάση, καθώς και η απόλυτη εκμετάλλευση της Φύσης σε πλανητικό επίπεδο είχαν αποτελέσματα προφανέστατα ανεπιθύμητα. Αυτή η πατριαρχική εκμετάλλευση της Φύσης είχε καταστροφικά, και προφανώς ανεπιθύμητες, επιπτώσεις. Παρόμοια πατριαρχική εκμετάλλευση της Φύσης επιδείχθηκε και από τις κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ιδίως από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Από μιά φιλοσοφία αντίθεσης στη θρησκεία, έφτασαν στο έπακρο την πίστη ότι ο άνθρωπος μπορεί, και μάλιστα οφείλει, να ασκεί εξουσία στη φύση, αν και αυτό οδήγησε σε ακραία εκμετάλλευση και καταστροφή.

     Σήμερα  το οικολογικό κίνημα της Δύσης προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή στην κατάσταση του πλανήτη, αλλά εμποδίζεται από τη γενική απληστία της ίδιας του της κοινωνίας. Το τεράστιο χάσμα στις πηγές και τον πλούτο μεταξύ Βορά και Νότου έκανε τους πλούσιους, που δέν ήθελαν να αλλάξουν τη ζωή τους, να απαιτούν από τους φτωχούς να μήν ζητούν βελτίωση της δικής τους ζωής. Επιβάλλουν την ανάπτυξη Δυτικού τύπου, που βασίζεται στο κέρδος, απογυμνώνοντας τον κόσμο του Νότου από τον φυσικό του πλούτο και τους ανθρώπους του Νότου από την φυσική τους κληρονομιά. Το αποτέλεσμα γι’ αυτούς είναι σκληρότερη φτώχεια. Έχει πέσει στις οικοφεμινίστριες το καθήκον να μάς θυμίσουν ότι οι γυναίκες είναι παραδοσιακά οι φρουροί του οικοσυστήματος. Οι προαιώνιες μέθοδοί τους γιά την προστασία της γης ίσως να βασίζονται ακόμη στην εκτίμηση του ιερού, άγιου θηλυκού που βρίσκεται στη γη. Η Βαντάνα Σίβα (Vandana Shiva) έγραφε το 1988 γιά την Ινδία ότι απαραίτητο κομμάτι της οικολογικής ανάλυσης πρέπει να είναι η εκτίμηση της γυναικείας αρχής. Μάς υπενθυμίζει ότι η Αράνυι, Θεά του Δάσους είναι η πρωταρχική πηγή της ζωής και της γονιμότητας και πως οι γυναίκες που δουλεύουν στο δάσος τό χρησιμοποιούν γιά τις ανάγκες τους, αλλά γνωρίζουν και να το συντηρούν. Η Δυτική τεχνολογία, αντίθετα, το αποψιλώνει. Η Αράνυι είναι κομμάτι της γης – της μητέρας μας – και η Φύση είναι η Δημιουργός και η πηγή του πλούτου που θα μοιραστεί μαζί μας. Υπάρχουν εδώ  μεγάλες ομοιότητες με τις θεές της Σοφίας. 

    Η Ρόζμαρυ Ρούθτερ (στο Plant, 1989:145-150) ορίζει τον οικοφεμινισμό από θεολογική σκοπιά. Γράφει: «μιά οικολογική – φεμινιστική θεολογία πρέπει να μπορεί να επανεξετάσει ολόκληρη τη Δυτική θεολογική παράδοση της ιεραρχικής αλυσίδας της ύπαρξης… Η θεολογία πρέπει να αμφισβητήσει τον έλεγχο ανθρώπου από άνθρωπο… πρέπει να ξεσκεπάσει τις δομές της κοινωνικής κυριαρχίας…πρέπει να ... αμφισβητήσει το μοντέλο της ιεραρχίας που αρχίζει με ένα μή υλικό πνεύμα (τον Θεό) ως πηγή της αλυσίδας της ζωής και να συνεχίσει ως την μη – πνευματική «ύλη» που βρίσκεται στην, κυριολεκτικά και μεταφορικά, κατώτερη πλευρά της αλυσίδας.» Είναι μιά επαναστατική δήλωση που καταρρίπτει τις κανονιστικές απόψεις και μάς ζητά να αρχίσουμε να ξανασκεφτόμαστε από την αρχή. Η Στάρχωκ (Plant, 1989: 174-184) μάς καλεί σε μιάν πνευματικότητα βασισμένη στη γη, που θα βλέπει τον κόσμο ως το ζωντανό σώμα της Θεάς. Άλλες οικοφεμινίστριες τονίζουν την ιεραρχία που ταλανίζει τους πατριαρχικούς οικολόγους: αυτοί, αν και κατανοούν το πρόβλημα, δέν μπορούν να δουν ότι ο αποκλεισμός των φεμινιστικών τρόπων σκέψης και της αίσθησης της θεϊκότητας που είναι έμφυτη στη γη ακυρώνει τη χρησιμότητα της δράσης τους.

     Υπάρχει ένα είδος επίγνωσης που γυρεύει την αποδοχή του έργου και της γνώσης των γυναικών που κατανοούν την θεϊκότητα της Φύσης, αλλά πρόκειται γιά μιάν επίγνωση που εμποδίζεται από την πατριαρχική φιλοσοφία στο οικολογικό κίνημα και αλλού. Όμως υπάρχουν σημάδια κάποιας αλλαγής. Ένα πρόσφατο συνέδριο στην Αγγλία προκάλεσε την προσέγγιση οχτώ θρησκειών σε επίπεδο αρχηγών, γιά να εξετάσουν τον ρόλο που έχει παίξει η θρησκεία στην βλάβη του οικοσυστήματος του πλανήτη και πώς μπορεί να βοηθήσει στην αποκατάστασή του.

     Η Πνευματικότητα της Δημιουργίας, που ξεκίνησε από τον Καθολικό ιερέα Μάθιου Φοξ (Matthew Fox), έχει στόχο τη λατρεία της Σοφίας στη Δημιουργία και στον σεβασμό γιά τα δώρα του Θεού στη Φύση π ιό πολύ απ’ ό,τι στη σωτηρία της ψυχής. Υπάρχουν και άλλες Χριστιανικές ομάδες που αναζητούν κι’ αυτές  τη Σοφία και την ευθυγραμμίζουν με την ιερότητα ετούτου και του άλλου κόσμου.

    Το Εβραϊκό κίνημα "Tikkun βασίζεται σε μιά παράδοση που υπαγορεύει ως καθήκον μας την βελτίωση του κόσμου και, στις μέρες μας, βλέπει ότι πρέπει να γίνουν θεμελιακές αλλαγές στη συμπεριφορά μας αν θέλουμε να τό κατορθώσουμε αυτό. Πλάι  σε όσες θέλουν να μείνουν στις παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις, υπάρχουν κι’ άλλες από μάς που θέλουμε να ξανακερδίσουμε την ιερότητα και την αγιότητα της Φύσης με τις μορφές των αρχαίων θεαινών ή της βιβλικής Σοφίας και αγωνιζόμαστε να διατηρήσουμε την ακεραιότητα της Φύσης και τη δικαιοσύνη γιά την ανθρωπότητα και τις γυναίκες.

     

Προτεινόμενη Ύλη:

 Άρμα, κεφ. 10

Judith Plant. Healing the Wounds (=Γιατρεύοντας τις Πληγές)

 Susan Griffin. Woman and Nature (=Γυναίκα και Φύση)

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Τί θα συνέβαινε αν αντιστρέφαμε την παραδοσιακή σκέψη και δίναμε προτεραιότητα στην «ύλη»;  Ορίστε τί εννοείτε εσείς και τί συνηθίζεται να θεωρείται «ύλη».

Υπάρχει σχέση ανάμεσα στους τρόπους με τους οποίους έχουν αντιμετωπιστεί η γη, οι γυναίκες και οι θεές;  Έχει επηρεαστεί από αυτό ο ίδιος ο πλανήτης;

Πιστεύετε ότι το οικολογικό κίνημα έχει σωστή πορεία; Μήπως θα έπρεπε να αλλάξει με θεμελιώδεις τρόπους;

Τί σημαίνει γιά σάς ο όρος οικοφεμινισμός; Σε τί διαφέρει από την κυρίαρχη οικολογική δραστηριότητα;

Πιστεύετε ότι οι Χριστιανοί μπορούν να προσαρμοστούν σε μιά συμπεριφορά που πιστεύει ότι η γη είναι ιερή και ταυτόχρονα να διατηρήσουν την παραδοσιακή τους θρησκεία;

Με ποιόν τρόπο μπορούν να γίνουν ουσιαστικά βήματα γιά να σταματήσει ο εκφυλισμός του πλανήτη;

Ενότητα 10:

Η Σοφία, η Βίβλος και το Παρόν

Φέτος,  το 1995, κλείνουν εκατό χρόνια από τότε που η Αμερικανίδα σουφραζέτα Ελίζαμπεθ Κάντυ Στάντον (Elizabeth Cady Stanton) έγραψε την The Women's Bible (=Η Βίβλος των Γυναικών). Στα τέλη του 19ου αιώνα, αντιμέτωπη με τον ανδροκεντρισμό της βίβλου και την απουσία ερμηνείας των γυναικών σ’ αυτή, η Ελίζαμπεθ και η συνεργάτις της Φράνσις Λορντ (Frances Lord) συνέλεξαν όλα τα κείμενα που αφορούσαν στις γυναίκες και στις δύο διαθήκες, τις κόλλησαν σε λευκές σελίδες και έγραψαν τα δικά τους σχόλια. Ήταν και οι δύο φεμινίστριες, όπως η σύγχρονή τους Ματίλντα Τζόσλυν Γκέιτζ (Matilda  Jocelyn Gage) που, δύο χρόνια νωρίτερα, είχε δημοσιεύσει την δική της αιχμηρή και βίαια καταγγελία του μισογυνισμού στην παράδοση της Εκκλησίας (Gage, 1893.επανέκδοση.1980).

     Μία άλλη Ελίζαμπεθ στις μέρες μα, η Σούσλερ- Φιορέντζα, δημιούργησε και επιμελήθηκε δύο ογκώδεις τόμους γιά την Βίβλο των Γυναικών (το Searching the Scriptures: Ψάχνοντας τις Γραφές, 1994, 1995). Ένας παράλληλος στόχος του έργου αυτού είναι η προώθηση και η βελτίωση της φεμινιστικής ερμηνείας της βίβλου.  Η Κάντυ Στάντον (Cady  Stanton) υποστήριξε ότι «είναι σημαντικό γιά τις γυναίκες να ερμηνεύσουν τη  βίβλο, διότι τα κείμενα και το κύρος της χρησιμοποιήθηκαν και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται ενάντια στις γυναίκες που αγωνίζονται γιά τη χειραφέτηση.»  (Fiorenza 1995:1)  Αυτό το νέο βιβλίο δέν ερευνά μόνον τα κείμενα που αφορούν στις γυναίκες, αλλά επίσης εξετάζει τη βίβλο και τα περιεχόμενά της από φεμινιστική άποψη. Ο δεύτερος τόμος, μεγέθους σχεδόν 900 σελίδων, ασχολείται  συγκεκριμένα με τη Σοφία. Παρά το μέγεθός του, το βιβλίο αυτό δέν είχε πολύν χώρο γιά σχόλια πάνω στην Εβραϊκή Βίβλο ή τη ραβινική λογοτεχνία. Εστιάζεται στη Σοφία της Σοφίας Σολομώντος, στο Γνωστικό υλικό και στις απηχήσεις που βλέπουμε στην Καινή Διαθήκη.

     Η Σοφία απευθύνεται στους  πάντες (Παροιμίες, 9:11). Δέν περιορίζεται σε ανθρώπους μιάς μόνον πίστης, φυλής ή φύλου. Στο τεράστιο έργο της Φιορέντζα, οι αναγνώστριες και οι αναγνώστες θα έχουν την ευκαιρία να εκτιμήσουν τις πνευματικές και τις κειμενικές σημασίες που σχετίζονται με την ιερότητα της Σοφίας και τη ζωή και το έργο των γυναικών της Καινής Διαθήκης που είναι καθ’ εαυτές «ηχώ της Σοφίας».

     Έχει υποστηριχτεί στη διάρκεια αυτών των μαθημάτων ότι η Σοφία, η Χόκμα, είναι το Ιερό Θηλυκό στην Εβραϊκή και τη Χριστιανική παράδοση και ότι έχει σχέση με τις θεές της Σοφίας στον αρχαίο κόσμο της Ευρώπης και της Αφρικής. Πήραμε ως προϋπόθεση ότι ο ανδροκεντρισμός και ο μισογυνισμός των βιβλικών κειμένων άσκησαν μεγάλην επιρροή σε σχέση με τη δημιουργία και τη διατήρηση της ανισότιμης κοινωνίας που, μέσα από τον ανευλαβή υποβιβασμό της Φύσης οδηγεί τον πλανήτη σε καταστροφή.

   Πώς επηρεάζει αυτή η εικόνα της ζωές μας; Δέν μπορούμε απλώς να κάνουμε αυτές τις διαπιστώσεις και να μείνουμε απαθείς. Τί συμβαίνει με μάς και σε μάς; Τί μπορούμε να κάνουμε; Ποιές προοπτικές έχουμε;

   Πρώτα απ’ όλα, με την επανεξέταση της βίβλου, χάσαμε ή κερδίσαμε; Η βίβλος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς μας, είτε είμαστε είτε δέν είμαστε θρησκευόμενες. Πολλές γυναίκες βρίσκουν στη βίβλο παρηγοριά και βοήθεια, άλλες θέλουν να την απορρίψουν. Όποια κι’ αν είναι η προσωπική μας στάση, η βίβλος δέν μπορεί να αγνοηθεί. Γιά μερικές από μάς μπορεί να είναι εκπληχτικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι αυτό που πιστεύαμε ότι ήταν εντελώς ανδροκεντρικό μπορεί να έχει στοιχεία αρχαίων θεαινών. Όμως ποιές είναι οι μεταβολές που ίσως χρειαστεί να κάνουμε στις ζωές μας όταν το ανακαλύψουμε αυτό;

   Ενώ οι απαντήσεις της καθεμιάς μας μπορεί να διαφέρουν, υπάρχουν ορισμένες βασικές αρχές. Η ανισότητα των φύλων αποκαλύπτεται ότι δέν είναι θεϊκή επιταγή αλλά ανθρώπινο δημιούργημα. Το Θεϊκό μπορεί να νοηθεί ως θηλυκό και οι γυναίκες μπορούν να ανακτήσουν την ισότητά τους με το Θεϊκό. Δέν είναι πιό αδύναμες ή κατώτερες, είναι κι’ αυτές φτιαγμένε κατ’ εικόνα του Θεού. Η Σοφία είναι ένα πρότυπο του πώς μπορούν να είναι: έξυπνες μοναδικές, ιερές, πολύπλοκες, πολύπλευρες, έξυπνες, καθαρές, αμίαντες, τρυφερές, σταθερές, σίγουρες, απελευθερωμένες από το άγχος και την ανησυχία. Μπορούν να έχουν γνώση και σοφία, ικανότητες και, πάνω απ’ όλα, την ικανότητα να γιορτάζουν τις εαυτές τους και να απολαμβάνουν το ότι είναι όλα αυτά τα πράγματα.

    Όμως  αυτό πού μάς οδηγεί σε σχέση με τους άντρες και ποιά είναι η αντρική απάντηση; Πρέπει κι’ αυτοί να αλλάξουν τους ρόλους  τους και τη γνώμη που έχουν γιά τους εαυτούς τους και γιά μάς – αυτό, αν και είναι δύσκολο, είναι ταυτόχρονα και προφανές. Πολλοί,  βλέποντας τους εαυτούς τους ως εικόνα το Θεού, έχουν ξεπεράσει την ανθρωπιά που πρέπει, αξίζει και μπορούν να έχουν οι άνθρωποι, ενώ οι γυναίκες, βλέποντας τις εαυτές τους ως πιό ασήμαντες (ως μή ούσες φτιαγμένες κατ’ εικόνα του Θεού) δέν απολαμβάνουν την πλήρη ανθρωπιά. Αυτά αλλάζουν βαθμιαία. Οι άντρες θα πρέπει να κατανοήσουν ότι η κοινωνική παιδεία  είναι λαθεμένη, ότι έχουν εξαπατηθεί ως προς την ανωτερότητά τους και  ότι, αν πρέπει αν αλλάξει ο κόσμος προς το καλύτερο, θα χρειαστεί να αναγνωρίσουν όσο την ισότητα ανάμεσα στις γυναίκες και τους άντρες όσο και την ιερότητα της γης και της Φύσης.

    Η κατανόηση του ρόλου της Σοφίας στην κουλτούρα μας ίσως να τούς βοηθήσει. Η Σοφία έφτιαξε το σπίτι της, έστρωσε το τραπέζι και μάς καλεί – όλες και όλους: Μάς φωνάζει;     

         Όποιος είναι απλός, ας μείνει εδώ

         Σε όσους δέν έχουν λογική λέει:

        «Ελάτε, γευτείτε το ψωμί μου, πιείτε το κρασί που έφτιαξα

         Ελάτε να περπατήσετε τους δρόμους της γνώσης»

(Παροιμίες, 9:16)

Προτεινόμενη Ύλη:

Άρμα, κεφάλαιο 11

Schussler Fiorenza. Searching the Scriptures.  (=Ερευνώντας τις Γραφές)  Τόμος 2

Προτεινόμενες Μελέτες,  Εργασίες και Δοκίμια:

Μπορεί η βίβλος να είναι ακόμη πηγή έμπνευσης γιά τις γυναίκες;

Η σύγκριση των διαφορετικών εκδοχών των βιβλικών κειμένων μπορεί να φωτίσει διαφορετικά τις χαμένες γυναίκες και τις χαμένες θεές. Δώστε ένα παράδειγμα που εντοπίσατε.

Γνωρίζετε γυναίκες που αποτελούν «ηχώ της Σοφίας» στη ζωή τους; Δώστε παραδείγματα.

Η Σοφία καλεί στο τραπέζι της και τους άντρες και τις γυναίκες. Ποιά διαφορά θα υπάρξει γιά τα άτομα και την κοινωνία όταν οι άντρες θα μπορέσουν ν’ ακούσουν αυτήν την πρόσκληση;

Τί θα συνέβαινε στον σεξισμό αν γινόταν μιά γενική επιστροφή στην ιδέα της Θεάς;

---

[1] Σήμερα δέν υπάρχει πιά στην αρχική του μορφή, αλλά μπορεί κανείς να τό παραγγείλει στην ακόλουθη διεύθυνση

Box 15511, Kenmore  Station, Boston MA USA τηλ. 02215-0009 ή στην ιστοσελίδα www.thelunapress.com ή και από την Αγγλία, στη διεύθυνση : Penny Barham, 36 Cuthbert Road, Brighton BN2 0EN, England. Διατίθενται τα εξής βιβλία

 In a Chariot Drawn by Lions - £6.50 (περιλαμβάνονται έξοδα αποστολής)

Athena Revisited – τα ποιητικά άπαντα της Άσφοντελ.

[2] δες κείμενο για τη θεά Σοφία!]

[3] (με την έννοια ταυτόχρονα του μύθου και της ποίησης)

[4]  Ξαφνιάστηκα ευχάριστα όταν είδα το ποίημα της Χριστίνας Λάβδα, που συμμετείχε σε ένα σεμινάριο της Θεάς, που οργάνωσε τον Οχτώβρη του 1991  η τότε λειτουργούσα Ομάδα Μελέτης Μητριαρχικών Κοινωνιών. Τα ποιήματα και τα αποτελέσματα του σεμιναρίου – εργαστηρίου αυτού δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο στα Αγγλικά πρώτα το 1994 και στα Ελληνικά – από τις εκδόσεις Γερακίνα –  με τίτλο Η Θεά Αναδυόμενη το 1995. Έκδοση σπανιότατη και πολύ δυσεύρετη σήμερα είναι αληθινό κόσμημα γιά τις γυναικείες θρησκευτικές σπουδές και τις μελετήτριες της Θεάς και τις ανάδυσής της.

* δυστυχώς δέν μπορέσαμε να εντοπίσουμε το δεύτερο μέρος.

[5] σ.σ. εδώ, και όπου αλλού αναφέρεται ο αιώνας «μας» εννοείται ο 20ος

[6]   το ποίημα δημοσιεύτηκε στο Ξύλο και Νερό (Wood and Water) τεύχος 17, Άνοιξη 1986

[7] σ. μ. τα πρώτα πέντε βιβλία της Εβραϊκής βίβλου, που λέγονται και Τορά: Γένεσις, Έξοδος, Λευτικόν, Αριθμοί, Δευτερονόμιον

[8] σ.σ. εννοεί της Αγγλίας

[9] εννοείται, φυσικά, ο Αγγλόφωνος κόσμος

[10] άλσος, δασάκι, σύδεντρο

---

* πρόκειται φυσικά γιά το βιβλικό Άσμα Ασμάτων, που αποδίδεται στον Σολομώντα. Εδώ έχουν επιλεγεί φράσεις που φωτίζουν το έργο και τη σκέψη της Λονγκ που, γι’ αυτό, διάλεξε αυτά τα κομμάτια να διαβαστούν στην κηδεία της.

* το τραγούδι είναι διασκευή του τραγουδιού Κύριος του Χορού (Lord of the Dance( των  Miriam Scott και Kate Ness © Stainer and Bell Ltd