το μεγαλύτερο μέρος καταπληκτικού άρθρου για τον γυναικείο τύπο του 19ου αιώνα
Βασιλειάδου Ευδοκία (1998)
Τα γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα * Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 2, Αύγουστος 1998 http://www.auth.gr/virtualschool/1.2/Youngs/Vassileiadou.html
Οι παραπομπές στα άρθρα που δημοσιεύει το Virtual School, The Sciences of Education Online,
πρέπει να συμπεριλαμβάνουν τις παραπάνω πληροφορίες.
*Εργασία που εκπονήθηκε στα πλαίσια των μαθημάτων της Θ. Ανθογαλίδου.
Επιμέλεια, διορθώσεις Θ. Ανθογαλίδου
Πρόλογος
Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια παρουσίαση ορισμένων βασικών ευρημάτων της γυναικείας ιστοριογραφίας ή, για να είμαστε ακριβέστεροι, της ιστορίας του γυναικείου εντύπου στην Ελλάδα κατά τον περασμένο αιώνα. Δεν προέκυψε δηλαδή από πρωτογενή έρευνα των πηγών. Ο λόγος που γράφτηκε είναι για να προβληθεί στο νεανικό κοινό η σχετική αξιόλογη εργογραφία, της οποίας ένα μέρος παρατίθεται στη βιβλιογραφία.Το ενδιαφέρον αυτής της εργογραφίας είναι πολλαπλό από επιστημονική άποψη και δεν περιορίζεται σε όσα αυτό το κείμενο καλύπτει. Εάν όμως ο αναγνώστης και η αναγνώστρια κατανοήσει ότι στην ιστορία των ανθρώπων και του πολιτισμού τους τίποτε δεν είναι αυτονόητο, το μικρό αυτό κείμενο θα έχει επιτελέσει το στόχο του και με το παραπάνω.Θα πάρετε πολύ περισσότερα, εννοείται, εάν διαβάσετε τα ίδια τα βιβλία και τα άρθρα στα οποία στηριχθήκαμε.
Tα τελευταία 30 χρόνια εμφανίστηκε ένα νέο ιστοριογραφικό πεδίο, που ονομάστηκε ιστορία των γυναικών. Η εξέλιξη αυτού του ιστορικού πεδίου έγινε σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της ιστορικής ανθρωπολογίας, η οποία προσέφερε στη γνωστική έρευνα πολλά νέα πεδία που συνδέονταν με τη σφαίρα του ιδιωτικού βίου. Μέσα σ΄ αυτά τα πλαίσια η παρουσία των γυναικών δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Στόχος της ιστορίας των γυναικών ως ιστορίας του φύλου δε νοείται η προσπάθεια συσσώρευσης γνώσεων, που θα λειτουργήσουν προσθετικά στην ιστορία που έχει ήδη γραφτεί. Αποτελεί το πεδίο κατανόησης των τρόπων με τους οποίους λειτουργεί η ιστορία ως χώρος παραγωγής γνώσης για τα δύο φύλα. Αναδεικνύει το περιεχόμενο της έννοιας του φύλου ως κοινωνικής κατασκευής, που συγκροτείται και αναπαράγεται από ένα πλέγμα σχέσεων τόσο ανάμεσα στα φύλα όσο και στο εσωτερικό του κάθε φύλου. Η ιστορία των γυναικών συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση ότι οι σχέσεις των φύλων είναι κοινωνικά κατασκευάσματα που πρέπει και μπορούν να ανοικοδομηθούν.
Οι συγγραφείς της ιστορίας των γυναικών αντιμετώπισαν πρόβλημα πηγών. Ελάχιστα κατά τη διάρκεια των αιώνων παρουσιάζονται οι γυναίκες σε έρευνες. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της ιστορίας των γυναικών είναι: απομνημονεύματα, ημερολόγια, δικαστικά αρχεία, στατιστικές μελέτες. Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι η ύπαρξη γυναικείων περιοδικών σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για τη ζωή, τη θέση και τις διεκδικήσεις - αγώνες των γυναικών εκείνης της εποχής. Οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με την ιστορία των γυναικών στην Ελλάδα προσπαθώντας να βρουν πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες των γυναικών έφεραν στην επιφάνεια τη γυναικεία φωνή, έτσι όπως εκφράστηκε από τα γυναικεία περιοδικά του 19 αιώνα. Τα περιοδικά αυτά ήταν: ΘΑΛΕΙA, ΕΥΡΥΔΙΚΗ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΠΛΕΙΑΣ,ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ
Η Θάλεια - Η Θάλεια ήταν το μηνιαίο περιοδικό, που εξέδιδε στην Αθήνα η Πηνελόπη Λαζαρίδου. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 1867 και το τελευταίο, που διασώθηκε, εκδόθηκε τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Όλα τα άρθρα του περιοδικού ήταν ανυπόγραφα. Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού πιστοποιείται το γεγονός ότι, ενώ όλες οι κοινωνικές τάξεις έχουν μέσα δημοσίευσης των ιδεών τους, μόνο το γυναικείο φύλο στερείται ενός τέτοιου είδους μέσου. Στόχος κατά συνέπεια του περιοδικού είναι να γίνει το μέσο της πνευματικής ανάπτυξης των γυναικών. Αυτό θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η πολιτική και η ηθική κατάσταση ενός λαού αντανακλάται από τη θέση που παραχωρεί ο συγκεκριμένος λαός στη γυναίκα. Τα θέματα που διαπραγματευόταν το περιοδικό ήταν τα εξής: Ο προορισμός του γυναικείου φύλου, η θέση του στην οικογένεια, η ανατροφή και η εκπαίδευση των γυναικών, η θέση των γυναικών τα αρχαιότερα χρόνια, η συμπεριφορά των γυναικών, οι ομοιότητες των δύο φύλων. Επίσης περιέχονταν και κάποιες βιβλιογραφίες. Οι βιβλιογραφίες αυτές αναφέρονταν σε περιπτώσεις γυναικών που υπήρξαν μεμονωμένες ιστορικές μορφές. Συνάμα παρουσιάζονται εκλαϊκευμένα επιστημονικές γνώσεις μέσα στα πλαίσια της προσπάθειας για πνευματική αναβάθμιση των γυναικών. Το περιοδικό αποδέχεται την διαφορετικότητα του γυναικείου φύλου . Επιδιώκει την ισότητα, αλλά όχι και την ισοτιμία των δύο φύλων. Θεωρεί ότι η διαφορετικότητα των φύλων αλληλοσυμπληρώνουν την εικόνα του ανθρώπινου είδους. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων δεν είναι διαφορές υπεροχής ή κατωτερότητας αλλά διαφορές απαραίτητες για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια τονίζεται ο σημαντικός ρόλος των γυναικών στην κοινωνία και διεκδικείται η ισότητα τους.
Η Ευρυδίκη - Η Ευρυδίκη εκδίδεται από την Αμαλία Κτενά, Λεοντιάδα, στην Κωνσταντινούπολη από το 1870 μέχρι το 1873. Τον πρώτο χρόνο εκδιδόταν σε εβδομαδιαία βάση, το δεύτερο σε πενθήμερη και τον τρίτο σε δεκαπενθήμερη. Στο περιοδικό αυτό εμφανίζονται περίπου οι ίδιες απόψεις που αναπτύσσονται και στο περιοδικό Θάλεια. Η ιδιαιτερότητα όμως αυτού του περιοδικού, αλλά και ο στόχος του, είναι η προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. Για να μπορέσει να γίνει περισσότερο κατανοητή η δράση του περιοδικού πάνω στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, πρέπει να αναφερθούμε στην κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα το 19ο αιώνα, όσον αφορά τη γυναικεία εκπαίδευση. Η δημοτική, μέση και ανώτερη εκπαίδευση των αγοριών ήταν ρυθμισμένη με νομοθετικά διατάγματα [ 1834, 1836, 1837 ]. Το 1834 κατοχυρώνεται νομοθετικά το δικαίωμα της ελληνίδας για συμμετοχή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Τα ποσοστά φοίτησης των κοριτσιών στα δημοτικά σχολεία αυτής της περιόδου είναι ιδιαίτερα χαμηλά, ενώ από την άλλη πλευρά τα ποσοστά του αναλφαβητισμού είναι τεράστια κυρίως στις αγροτικές περιοχές. Σ' ολόκληρο το 19ο αιώνα η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν ιδιωτική. Κυριότερος φορέας ήταν η φιλεκπαιδευτική εταιρία. Τα σχολεία μέσης εκπαίδευσης, που απευθύνονταν στις γυναίκες και λειτουργούσαν σε όλο το 19ο αιώνα ήταν τριών ειδών:
1ο Παρθεναγωγεία: Σκοπός τους να '' καταστήσουν τας παιδευομένας καλές οικοδέσποινας και θυγατέρας.'' Η φοίτηση των κοριτσιών στα παρθεναγωγεία διαρκούσε 5 χρόνια. Το πρόγραμμα σπουδών περιελάμβανε ξένες γλώσσες, μουσική, εργόχειρα, οικιακή οικονομία. Ενώ οι ώρες που αφιερώνονταν στα μαθηματικά και αρχαία ελληνικά ήταν μειωμένες σε σχέση με τις αντίστοιχες στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης για αγόρια. Οι απόφοιτες των παρθεναγωγείων δεν είχαν δικαίωμα να γραφτούν στα ελληνικά πανεπιστήμια. Στα παρθεναγωγεία φοιτούσαν κορίτσια που προέρχονταν από τη μεγαλοαστική ή μεσοαστική τάξη.
2ο Επαγγελματικά Τμήματα: Αποτελούν την κατώτερη επαγγελματική εκπαίδευση. Οι απόφοιτες παίρνουν πτυχίο διδασκαλισσών εργόχειρων και έχουν το δικαίωμα να προσλαμβάνονται στα σπίτια των αστών ως ειδικοί παιδαγωγοί. Λειτουργούσαν τμήματα απόρων κοριτσιών κάθε ηλικίας στην υφαντική, ραπτική και προετοίμαζαν τις κοπέλες για το επάγγελμα της υπηρέτριας ή της νοσοκόμας. 3ο Διδασκαλείο: Οι κοπέλες από τα κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα είχαν μόνο μία δυνατότητα ανόδου: Να φοιτήσουν στα διδασκαλεία της φιλεκπαιδευτικής εταιρείας, για να μπορέσουν να εργαστούν ως διδασκάλισσες. Η εκπαίδευση της δασκάλας ήταν υποβαθμισμένη σε σχέση με την αντίστοιχη του δασκάλου και ως προς τα χρόνια φοίτησης και ως προς το πρόγραμμα σπουδών. Το επάγγελμα της δασκάλας ήταν το μόνο που μπορούσαν να εξασκήσουν οι μορφωμένες γυναίκες, γι' αυτό το λόγο ο αριθμός των διδασκαλισσών αυξάνεται στα τέλη του 19ου αιώνα κατακόρυφα. Οι δασκάλες αρχίζουν να αποκτούν ειδικότητες, νηπιαγωγοί, δασκάλες μουσικής. Η πρώτη νομοθετική ρύθμιση από το κράτος για τη μέση εκπαίδευση των κοριτσιών γίνεται το 1893, δηλαδή σχεδόν έναν αιώνα αργότερα από αυτήν τον αγοριών. Σύμφωνα μ' αυτήν οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν το περιεχόμενο της εκπαίδευσης των γυναικών είναι: Το φύλο, οι ψυχικές και σωματικές δυνάμεις τους και ο προορισμός τους.
Σε όλα τα τεύχη της Ευρυδίκης γίνεται προσπάθεια αναβάθμισης της γυναικείας εκπαίδευσης. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια περιγράφεται η κατάσταση που επικρατεί σε διάφορα παρθεναγωγεία της χώρας και γίνεται σύγκριση και ανάλυση διαφόρων εκπαιδευτικών συστημάτων του εξωτερικού [Ρωσία, Πρωσία ]. Το περιοδικό υποστηρίζει ότι τα παρθεναγωγεία υπολειτουργούν και ότι έχουν μετατραπεί σε χώρους ημιμάθειας. Ως αίτιο αυτής της κατάστασης παρουσιάζεται το γεγονός ότι η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών βρίσκεται στα χέρια ανδρών εκπαιδευτικών. Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών είναι απαραίτητο να διεξάγεται από γυναίκες εκπαιδευτικούς, όπως τονίζει το περιοδικό. Παρόλη όμως την μαχητικότητα του στον εκπαιδευτικό τομέα, το περιοδικό δεν παραλείπει να τονίσει την αναγκαιότητα της ύπαρξης και του εμπλουτισμού του μαθήματος της οικιακής οικονομίας. Προσπαθώντας να καλλιεργήσει πνευματικά τις αναγνώστριές του παρουσιάζει μια σειρά από εκλαϊκευμένες μελέτες αρχαίων συγγραφέων, καθώς και ιστοριογραφικές αφηγήσεις. Εκδίδονται ποιήματα, γίνονται αναφορές σε διάφορα μορφωτικά θέματα, εμφανίζονται παρουσιάσεις βιβλίων, ειδήσεων. Τα θέματα της μόδας και του εργόχειρου δε λείπουν, αλλά καταλαμβάνουν μικρή έκταση. Μεγάλο μέρος στις σελίδες του περιοδικού καταλαμβάνουν οι αναλύσεις για τη θέση της γυναίκας στη κοινωνία, τη φύση της και το προορισμό της, που είχαν απώτερο στόχο να υποστηρίξουν την αναγκαιότητα να αναβαθμισθεί η εκπαίδευση των γυναικών. Τονίζονται τα όρια της γυναικείας φύσης και διεκδικείται η ισότητα, αλλά όχι και η ισοτιμία μεταξύ των δύο φύλων. Η διαφορετικότητα της γυναίκας και τα όρια της φύσης της καθορίζουν την κοινωνική της θέση, την ανατροφή και την εκπαίδευση της. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η Ευρυδίκη δεν περιοριζόταν στα όρια του ελλαδικού χώρου. Ενημέρωνε τις αναγνώστριές της για τις γυναικείες κινητοποιήσεις στις Η.Π.Α. ενάντια στον πόλεμο. Το περιοδικό συνάμα πρότεινε την ίδρυση ενός γυναικείου συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη με στόχο την προώθηση των γυναικείων θέσεων.
Από τις παραπάνω ενέργειες είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι η συντάκτριες του περιοδικού κατανοούσαν απόλυτα τη σημασία της συλλογικής δράσης και την θεωρούσαν απαραίτητη για την επίτευξη των στόχων τους.
Η Οικογένεια - Η Οικογένεια εκδίδεται εβδομαδιαία από το 1897 μέχρι το 1898. Η διευθύντρια του περιοδικού ήταν η 'Aννα Σερουίου. Το περιοδικό αυτό εμφανίζεται στον αντίποδα των δύο προηγούμενων. Στόχος του περιοδικού η επιστροφή της Ελληνίδας στα αγνά ελληνικά ήθη. Αντιστέκεται στις διεκδικήσεις των γυναικών για τη βελτίωση της εκπαίδευσης τους και σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνική του δραστηριότητα. Αντιμετωπίζει την εκπαιδευτική και κοινωνική αναβάθμιση των γυναικών ως την αρχή πολλών δεινών, που θα οδηγήσουν στην καταστροφή του Ελληνικού έθνους. Η εκδότρια του περιοδικού συνεργάζεται και επιστρατεύει πολλούς λογίους της εποχής, για να μπορέσει πειστικότερα να στηρίξει τις απόψεις της. Κατά συνέπεια οι γυναίκες που αρθρογραφούν στο περιοδικό το πλαισιώνουν διακοσμητικά και προσφέρουν τα προσχήματα στους άνδρες αρθρογράφους να αναπτύξουν έναν απροκάλυπτο λόγο μισογυνισμού, που επικαλύπτεται και δικαιολογείται μέσα στα πλαίσια του εθνικισμού και της πίστης στο τρίπτυχο πατρίδα θρησκεία οικογένεια. Σύμφωνα με τις θέσεις του περιοδικού ο φυσικός χώρος της γυναίκας την θέλει αποκλεισμένη μέσα στα όρια της οικογενειακής εστίας. Οποιαδήποτε επιδίωξη εκπαιδευτικής αναβάθμισης και κοινωνικής ανόδου της γυναίκας την μετατρέπει σε άσπλαχνη και άμυαλη μητέρα, αλλά και υπονομεύτρια της εθνικής ενότητας. Το κυρίαρχο σύνθημα που επικρατεί είναι '' η ελληνίς δια της οικογένειας και εν τη οικογένεια.'' Στο περιοδικό αναπτύσσεται μια έντονη τάση αρχαιολατρίας και επιχειρείται η σύνδεση της γυναίκας με το θρησκευτικό στοιχείο. Οι λέξεις χειραφέτηση και αυτονομία παίρνουν αρνητική χροιά, που αγγίζει τα όρια της γελοιοποίησης. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα: ''Αν όμως θέλητε να πηγαίνετε εις τας γαλλίδας ράπτριας να σας ενδύουν ως το demi-monde, να πηγαίνετε εις τα restaurants να δειπνήτε decoletees μέχρι οσφύος μιμούμεναι πολλάς της εσπερίας, να καπνίζητε ως αι νεωτερίζουσαι και να διεκδικήτε τα δικαιώματά σας τα εκλογικά, τότε μη λέγεσθε ελληνίδες�'' [ανώνυμος λόγιος 15 Μαρτίου 1897.]
Η Πλειάς - Η Πλειάς ήταν το μέσο δημοσίευσης των ιδεών του συλλόγου κυριών ''Εργάνη Αθήνα'', που ιδρύθηκε το 1896. Το περιοδικό αυτό κυκλοφορούσε τρεις φορές το χρόνο από το 1896 μέχρι το 1900. Στόχοι του περιοδικού σύμφωνα με το πρώτο τεύχος ήταν οι εξής: α) Η μόρφωση του ελληνικού σπιτιού σύμφωνα με τις ελληνικές παραδόσεις. β) Η κατάργηση της άσκοπης πολυτέλειας στην ενδυμασία. γ) Η χρησιμοποίηση ελληνικών προϊόντων στην ελληνική βιοτεχνία. δ) Η διαπαιδαγώγηση της ελληνίδας στις πόλεις και στα χωριά, με απώτερο σκοπό την άσκηση των θρησκευτικών και των φιλανθρωπικών τους καθηκόντων, αλλά και την ενίσχυση της φιλοπατρίας τους.
�μεση είναι η σχέση των περιοδικών Πλειάς και Οικογένεια, καθώς η 'Aννα Σερουίου ήταν μέλος του συλλόγου κυριών ''Εργάνη Αθήνα''. Η ίδια μάλιστα παρουσιάζει πλούσια αρθρογραφία στην Πλειάδα. Η θεματολογία του περιοδικού είναι αντίστοιχη μ' αυτήν της Οικογένειας: έντονη αρχαιολατρία, προβολή του θρησκευτικού στοιχείου, τονισμός της αναγκαιότητας η γυναίκα να παραμείνει μέσα στα όρια της οικογένειας. Η ιδιαιτερότητα της Πλειάδος συνίσταται στο γεγονός ότι δίνει έμφαση στα φιλανθρωπικά καθήκοντα της ελληνίδας ως μητέρας και συζύγου. Το περιοδικό στοχεύει στην ίδρυση συλλόγων σε πανελλαδικό επίπεδο, που θα προωθήσουν τη γυναικεία χειροτεχνία και την ίδρυση φιλανθρωπικών ασύλων σε όλα τα επαρχιακά κέντρα.
Θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό να εξετάσουμε ποια ήταν η δραστηριότητα των αστών γυναικών εκείνης της εποχής, όσον αναφορά τη φιλανθρωπία, μια που αυτή η κοινωνική δραστηριότητα εμφανίζεται ως επιτακτική ανάγκη από όλα σχεδόν τα τότε γυναικεία περιοδικά. Θα κατανοήσουμε από αυτήν τη σύντομη αναφορά ότι η φιλανθρωπία ήταν απαραίτητη δραστηριότητα για τις αστές εκείνη τη χρονική περίοδο, διότι αποτελούσε τη μόνη μορφή συλλογικής δραστηριότητάς τους.Την περίοδο της δεκαετίας 1870-1880, περίοδο αστικοποίησης της Αθήνας και βιομηχανικής ανάπτυξης, οι γυναίκες καλούνται ν' αναλάβουν τη θεραπεία της πάσχουσας κοινωνίας. Η ιδιωτική φιλανθρωπική δραστηριότητα αποτελούσε επιτακτική ανάγκη, καθώς η απουσία μίας κοινωνικής πολιτικής από το μέρος του ελληνικού κράτους ήταν αισθητή. Η εικόνα της μητέρας παιδαγωγού καθορίζεται αποφασιστικά από αυτήν της φιλάνθρωπης γυναίκας. Η ίδρυση του ορφανοτροφείου κοριτσιών ''Αμαλείον'' το 1855 από τη φιλανθρωπική εταιρία κυριών υπήρξε η πρώτη σημαντική φιλανθρωπική δράση των γυναικών. Οι γυναίκες αναπτύσσουν πολυάριθμες πρωτοβουλίες αλλά το ενδιαφέρον τους θα το απορροφήσει κυρίως η φιλανθρωπική τους δράση, που απευθύνεται στις γυναίκες και τα κορίτσια του λαού: υπηρέτριες, εργάτριες, νοικοκυρές φτωχών οικογενειών. Η φιλανθρωπική δραστηριότητα των γυναικών επιχείρησε να ενθαρρύνει την ενασχόληση των γυναικών με τις γυναικείες τέχνες μέσο της δημιουργίας κατάλληλών θεσμών. Εισάγεται μέσα σ' αυτά τα πλαίσια στο ορφανοτροφείο ''Αμαλείον'' η διδασκαλεία και η πρακτική άσκηση των κοριτσιών στις γυναικείες τέχνες. Ιδρύεται το 1872 ο σύλλογος κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως, που θα αναλάβει την οργάνωση της διδασκαλίας και της παραγωγής γυναικείων έργων μέσα στα πλαίσια του εργαστηρίου των απόρων γυναικών. Στο εργαστήριο απόρων γυναικών λειτουργούν τμήματα πλεκτικής, υφαντικής, αχυροπλοκίας, ψαθουργίας. Οι μαθητευόμενες είχαν ηλικία μεταξύ 12 και 35 χρόνων και διακρίνονταν σε μαθητευόμενες και εργάτριες. Προκειμένου ν' αναπτύξουν το πνεύμα του ανταγωνισμού ανάμεσα στις εργάτριες, οι υπεύθυνες των εργαστηρίων αντάμειβαν εκείνες που διακρίνονται στη σεμνότητα, καθαριότητα καθώς και '' για το ποιόν και ποσόν'' της εργασίας τους. Παράλληλα όμως με την αμειβόμενη εργασία οι υπεύθυνες του εργαστηρίου θα επιμείνουν ιδιαίτερα στην ηθική εκπαίδευση και θα αναλάβουν τη χριστιανική διαπαιδαγώγηση των εργατριών.
Η αύξηση του υπηρετικού προσωπικού συνδέεται με την άνοδο της αστικής τάξης. Στην Αθήνα του 1870 το 7% του πληθυσμού ήταν κοπέλες 10-20 χρόνων, που προέρχονταν από τις Κυκλάδες και εργάζονταν στα σπίτια αστικών οικογενειών ως υπηρέτριες. Η σκιαγράφηση του πορτρέτου της υπηρέτριας παρουσιάζεται δύσκολη. Από τη μία παρουσιάζεται αθώα αντιμέτωπη με πολυάριθμες ηθικές και υλικές δυσκολίες και από την άλλη η παρουσία τους είναι ύποπτη, απειλητική, πηγή αναταραχής, που επιβάλλει την ανάγκη στενής επιτήρησης. Αυτή ήταν η γνώμη ακόμα και των φεμινιστριών εκείνης της χρονικής περιόδου. Αναγνωρίζοντας την απουσία στοιχειώδους κοινωνικής πρόνοιας η Παρρέν, σε συνεργασία με γνωστές για τη φιλανθρωπική τους δράση Αθηναίες, ιδρύουν το άσυλο της Αγίας Αικατερίνης, που είχε ως στόχο ''την ηθική και φυσική προστασία των υπηρετριών και των εργατριών. Στο άσυλο έβρισκαν στέγη και τροφή [ με αντίτιμο 0,75 δραχμές την ημέρα] οι κοπέλες που έφθαναν από τα χωριά τους, για να αναζητήσουν μια θέση εργασίας ως υπηρέτριες ή μέχρι την ανεύρεση νέας εργασίας σε περίπτωση απόλυσής τους. Κατά την περίοδο παραμονής στο άσυλο, οι υπεύθυνες φρόντιζαν την ηθικοποίηση της συμπεριφοράς των κοριτσιών. Επειδή όμως η επίτευξη αυτού του στόχου φαινόταν από την διάρκεια παραμονής των υπηρετριών στα σπίτια, η διευθύντρια του ασύλου επισκέπτονταν δύο φορές το μήνα τις οικοδέσποινες των σπιτιών, για να πληροφορηθεί για την αγωγή των κοριτσιών. Οι υπεύθυνες του ασύλου εγκαθίδρυσαν μια σειρά ανταμοιβών για εκείνες τις υπηρέτριες που παρέμεναν περισσότερο καιρό σε ένα σπίτι. Η ίδρυση του ασύλου συνέβαλε στην εξυπηρέτηση των οικογενειών των μέσων στρωμάτων της Αθήνας, καθώς τους παρείχε υπηρετικό προσωπικό κατάλληλα εκπαιδευμένο.
Το 1889 ιδρύθηκε το Κυριακάτικο σχολείο των γυαναικών και κορασίων από την Καλλιρρόη Παρρέν και τις συνεργάτιδές της. Το σχολείο αυτό συνέβάλε αποφασιστικά στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού των φτωχών γυναικών. Η διδασκαλεία τις Κυριακές περιελάμβανε την εκμάθηση γραφής, ανάγνωσης, αριθμητικής, ιστορίας, χριστιανικής ηθικής, οικιακής οικονομίας, αρχών υγιεινής. Το σχολείο αυτό δεν πρόσφερε μόνο στοιχειώδη μόρφωση, αλλά και ηθική και χριστιανική αγωγή. Θέλησε να μετατρέψει τις γυναίκες του λαού σε '' αποστόλους εκπολιτισμού''. Το περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης είχε ως στόχο τη δημιουργία πατριωτισσών γυναικών, κατάλληλα πεοετοιμασμένων για την ανατροφή καλών πολιτών.
Εφημερίς των κυριών - Η έκδοση της Εφημερίδας των κυριών σηματοδοτεί την έναρξη μίας νέας περιόδου του γυναικείου λόγου. Το πρώτο τεύχος εκδίδεται το 1887 και το τελευταίο το 1917. Το περιοδικό καταφέρνει να επιβιώσει 20 χρόνια ως εβδομαδιαίο και 10 χρόνια ως δεκαπενθήμερο. Η μακροβιότητα του περιοδικού σε σύγκριση με τις βραχύβιες εκδόσεις των υπολοίπων γυναικείων περιοδικών εξασφάλισε μια ανάσα πνοής και ελπίδας για τη συλλογική έκφραση του γυναικείου λόγου της περιόδου αυτής, καθώς οι αναγνώστριες του περιοδικού φτάνουν τις 5000. Την εύθηνη για την έκδοση του περιοδικού έχει η Καλλιρρόη Παρρέν, σημαντική γυναικεία προσωπικότητα της εποχής. Ήταν απόφοιτη του Αρσακείου και εργάστηκε πολλά χρόνια ως διευθύντρια σε αρκετά παρθεναγωγεία της χώρας. Ο άνδρας της, Ιωάννης Παρρέν, ήταν διευθυντής του Αθηναϊκού πρακτορείου. Η Εφημερίδα των κυριών αποτέλεσε το πρώτο γυναικείο περιοδικό, του οποίου η συντακτική επιτροπή περιελάμβανε μόνο γυναίκες. Συνεργάτιδες της Παρρέν σ' αυτήν την προσπάθειά της ήταν η Σαπφώ Λεοντιάδου, συνεργάτρια ήδη του περιοδικού ΄΄Ευρυδίκη'' και η Αικατερίνη Σαμαρατίδου, εγγονή της εκδότριας της Κυψέλης. Η εκδότρια του περιοδικού συνάπτει συμμαχίες με άνδρες διανοούμενους, συμμαχίες απαραίτητες για την επιβίωση του περιοδικού. Η Εφημερίδα των κυριών αποτελεί το μοναδικό γυναικείο περιοδικό εκείνης της περιόδου, που σχεδιάζει στρατηγικές που θα οδηγήσουν στη γυναικεία χειραφέτηση. Τα βήματα που ακολουθούνται είναι προσεκτικά, αργά αλλά σταθερά, μέσα στα πλαίσια μίας κοινωνίας που αντιστέκεται ν' αναγνωρίσει τη γυναίκα ως ισότιμο μέλος της. Διεκδικούν αρχικά το δικαίωμα της γυναίκας στο γραπτό λόγο, δικαίωμα όχι απαραίτητα αυτονόητο για την εποχή εκείνη, καθώς το γράψιμο θεωρούνταν κατεξοχήν ανδρικό οχυρό.
Η άποψη της εποχής ήταν ότι, όταν οι γυναίκες γράφουν, πρέπει να παραμένουν στα όρια που ορίζει το φύλο τους. Η πένα τους οδηγείται από τη γυναικεία φύση τους και κατά συνέπεια τα γραπτά τους θα πρέπει να παρουσιάζουν άλλοτε μια αγαθή και χαριτωμένη εικόνα και άλλοτε μια επιπόλαια εικόνα. Ενδεικτική ήταν η διαμάχη της Καλλιρρόης Παρρέν και του Εμμανουήλ Ροίδη, εκπροσώπου της κυρίαρχης γνώμης της τότε κοινωνίας. Η διαμάχη ξεκινάει τον Απρίλη του 1896, όταν ο Ροίδης, με αφορμή την έκδοση της συλλογής των διηγημάτων της Παπαδοπούλου, εκθέτει τις απόψεις του για τις ελληνίδες συγγραφείς. Υποστηρίζει ότι, όταν γράφουν οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να κινούνται στα όρια που τους προσδιορίζει το φύλο τους: η γυναικεία φύση πρέπει να δηλώνεται σε κάθε γυναικείο έργο. Όταν υπερβούν τα όρια του φύλου τους, οι γυναίκες γίνονται γελοίες. Αυτές που εξασκούν ''ανδρικά'' επαγγέλματα (όπως γιατρού και δικηγόρου) αγγίζουν τα όρια της γελοιότητας. Αναφέρει ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι γυναίκες αντιτάχθηκαν στην ισότητα και στην εξίσωση των δύο φύλων. Οι ''φρόνιμες'' είναι αυτές που αποδέχονται ό,τι οΠρουντόν αποφάνθηκε, ότι δηλαδή ''δύο επαγγέλματα υπάρχουν για τις γυναίκες, το νοικοκυριό και η πορνεία". Ο Ροίδης δίνει έμφαση στην ορθότητα αυτής της άποψης, υποστηρίζοντας ότι την ίδια γνώμη είχαν και οι αρχαίοι έλληνες για τη λειτουργία των γυναικών και τα επαγγέλματα που μπορούν να εξασκήσουν στα όρια της ελληνικής κοινωνίας. Θεωρεί ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει γυναικείο ζήτημα. Ένας από τους κυριότερους λόγους για τον οποίο, όπως αναφέρει, οι γυναίκες δεν πρέπει να γράφουν, αποτελεί το γεγονός ότι τα ανδρικά συγγραφικά ελαττώματα γίνονται οξύτερα στα γραπτά μίας γυναίκας. Τέλος εκθειάζει το έργο της Παπαδοπούλου, γιατί διατηρεί κατά την άποψη του τις γυναικείες αρετές. Η απάντηση σ' αυτό το άρθρο ήρθε από την ίδια την Παρρέν με 4 άρθρα, που δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα των κυριών. Η Παρρέν επιτίθεται προσωπικά στον Ροίδη λέγοντας ότι δεν έχει ιδέα από τις γυναίκες και κατηγορώντας τον ότι δημοσιεύει στις εφημερίδες τα απομεινάρια της πνευματικής του παραγωγής. Περιγράφει το Ροίδη ως φύλακα άγγελο του παλαιού καθεστώτος. Θεωρεί ότι ο τύπος της γυναίκας που περιγράφει ο Ροίδης στο άρθρο του είναι ανύπαρκτος και ότι οι απόψεις του είναι αναχρονιστικές και δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Καταδικάζει το Ροίδη, γιατί ούτε λίγο ούτε πολύ υποστηρίζει ότι οι γυναίκες που εργάζονται είναι πουτάνες. Τονίζει η ίδια ότι τα γλωσσικά προβλήματα που εμφανίζουν στα γραπτά τους οι ελληνίδες λογοτέχνες οφείλονται στο γεγονός ότι δε γίνονται δεκτές στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Τέλος τον κατηγορεί ότι δεν έχει διαβάσει καν τα έργα των γυναικών που κρίνει και καταγγέλλει την αδυναμία του να δώσει απάντηση στην κριτική που του ασκήθηκε από τις γυναίκες. Το αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης ήταν η διεξαγωγή μιας σειράς συνεντεύξεων από το Δημήτρη Χατζόπουλο με θέμα το δικαίωμα της ελληνίδας στο γραπτό λόγο. Σ' αυτή τη συνέντευξη πήραν μέρος πέντε γυναίκες και ο Ροίδης. Από τη συνέντευξη προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα: Άλλες γυναίκες έρχονται σε αντίθεση με τον Ροίδη, άλλες γυναίκες εμφανίζονται μετριοπαθείς ως προς τις απόψεις τους και μία γυναίκα δεν παίρνει θέση. Ο Ροίδης εκφράζει την απορία του για τις διαμαρτυρίες των γυναικών, καθώς θεωρεί ότι το άρθρο του υμνεί το γυναικείο φύλο. Ένα άλλο σημαντικό αποτέλεσμα της διαμάχης αυτής ήταν η μελέτη που δημοσίευσε ο Βλάσης Γαβριηλίδης με τίτλο "Αι γυναίκες" στην εφημερίδα Ακρόπολη. Στην μελέτη του αυτή υποστηρίζει ότι η άποψη πως η γυναίκα δεν έχει τίποτα το κοινό με τον άνδρα ταλαιπωρεί αιώνες το ανθρώπινο γένος. Καταγγέλλει το γάμο, ο οποίος δεν απέχει πολύ από την αγοροπωλησία. Προβλέπει την κατάργηση της προίκας, αναφέρει ότι επιστημονικά έχει αποδειχθεί ότι ο εγκέφαλος της γυναίκας δεν είναι κατώτερος από αυτόν του άνδρα, προβλέπει ότι η γυναικεία ισότητα είναι ζήτημα χρόνου. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης συζητιέται στον πνευματικό κόσμο της Αθήνας. Επίσης διαφαίνεται ότι οι γυναίκες διαφοροποιούνται ως προς τον τρόπο δράσης, άλλες θεωρούν ότι οι διεκδικήσεις των γυναικών θα έρθουν μέσα από έναν κοινό αγώνα, άλλες δίνουν έμφαση στην ατομική προσπάθεια. Συνάμα η άποψη που επικρατεί την χρονική εκείνη περίοδο [η οποία εκφράζεται μέσο του Ροίδη] ταυτίζει τη γυναίκα με τη φύση και τον άνδρα με τον πολιτισμό.
Πέρα από την υπεράσπιση του δικαιώματος της Ελληνίδας στο γραπτό λόγο, που μετουσιώνεται σε πράξη, καθώς γυναίκες λογοτέχνες δημοσιεύουν τα έργα τους στα τεύχη του περιοδικού (η λογοτεχνία που το1887 αντιπροσωπεύει το 18,5 % της ύλης περνάει στα 67,75% το 1902 και φτάνει το 83,25% το 1907), άλλα θέματα που απασχόλησαν την εφημερίδα των κυριών ήταν η γυναικεία εκπαίδευση και η γυναικεία εργασία. Οι συντάκτριες του περιοδικού διεκδικούν την αναβάθμιση της γυναικείας εκπαίδευσης και τονίζουν την ανάγκη της εισαγωγής των γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στηρίζουν αυτή τους τη θέση στη δημιουργία του προτύπου της ελληνίδας, η οποία, εάν μορφωθεί, θα μπορέσει να προσφέρει στην πατρίδα άριστους πολίτες. Καταγγέλλουν τη χαμηλή εκπαιδευτική προσφορά των παρθεναγωγείων και την ταυτίζουν με την ύπαρξη ανδρών εκπαιδευτικών σ' αυτά. Πιστοποιούν την πληθώρα διδασκαλισσών ικανών να διδάξουν στα παρθεναγωγεία και απαιτούν να καταληφθούν οι εκπαιδευτικές θέσεις στα ιδρύματα της μέσης εκπαίδευσης των κοριτσιών από αυτές. Οι συντάκτριες όμως του περιοδικού δεν αρθρογραφούν απλά, αλλά μετουσιώνουν σε πράξη τις ιδέες τους. Ιδρύουν το Κυριακάτικο σχολείο των γυναικών και των κορασιών [εκτενέστερη αναφορά έγινε παραπάνω] συμβάλλοντας μ 'αυτόν τον τρόπο αποφασιστικά στη εξάλειψη του γυναικείου αναλφαβητισμού, που ανερχόταν σε τεράστια ποσοστά την περίοδο εκείνη. Παράλληλα με τη διεκδίκηση για καλύτερες εκπαιδευτικές ευκαιρίες εμφανίζεται και η διεκδίκηση στον τομέα της εργασίας για τις γυναίκες. Τονίζεται η ύπαρξη μιας μεγάλης ομάδας γυναικών, οι οποίες ήταν άπορες, χωρίς προστασία και χωρίς να έχουν καμία ελπίδα να παντρευτούν, άρα να αποκατασταθούν οικονομικά, καθώς εκείνη την εποχή απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύναψη γάμου αποτελούσε η ύπαρξη προίκας. Αυτές λοιπόν οι γυναίκες, για να μπορέσουν να επιβιώσουν και ταυτόχρονα να μπορέσουν να μαζέψουν χρήματα για την προίκα τους, έπρεπε να εργαστούν. Ούτε και σ' αυτόν τον τομέα οι συντάκτριες του περιοδικού μένουν άπραγες: Όπως αναφέραμε παραπάνω, ίδρυσαν το άσυλο της Αγίας Αικατερίνης και το εργαστήριο απόρων γυναικών. Έκπληξη προκαλεί η στάση των πρώτων φεμινιστριών αναφορικά με τις υπηρέτριες. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που η ίδια η Καλλιρρόη Παρρέν σκιαγραφεί το πορτρέτο των υπηρετριών: '' Γυναίκες αστοιχείωτοι, αμόρφωτοι, άνευ ουδενός χαλίνου, άνευ ουδεμίας προστασίας εν στιγμή δυστυχίας, άνευ της ελαχίστης θρησκευτικής και ηθικής μορφώσεως, χειραφετούνται από της νεωτάτης αυτών ηλικίας... Η αεργία των, ο πολυτελής πολυδάπανος και απολαυστικός βίος των κυριών των, η αδιαφορία των περί την οικιακήν οικονομίαν, η μετ' άλλων υπηρετριών και υπηρετών πάσης προελεύσεως επιμιξία, τας καθιστώσιν ανήθικους, φλύαρους, ραδιούργους, σπατάλους, αυθάδεις�'' [ Παρρέν, Εφημερίς των κυριών 10 Σεπτεμβρίου 1889] Η στάση αυτή των φεμινιστριών, που μάχονται για τη γυναικεία χειραφέτηση και την υπεράσπιση του γυναικείου δικαιώματος στην εργασία, γεννά μια σειρά από ερωτηματικά. Για ποιο λόγο η διεκδίκηση για ένταξη στην ανθρώπινη κοινότητα να αποκλείει ένα μεγάλο μέρος εργαζόμενου γυναικείου πληθυσμού� Διαφαίνεται ένας ταξικός ρατσισμός εις βάρος των υπηρετριών εκείνης της εποχής, ο οποίος ίσως γίνεται περισσότερο κατανοητός, αν λάβουμε υπόψη ότι το υπηρετικό προσωπικό ήταν ο μόνος τομέας στον οποίο ασκούσαν απόλυτη εξουσία οι ελληνίδες αστές.
Κύριος στόχος του περιοδικού φαίνεται να είναι η αυτοχειραφέτηση των γυναικών. Από το πρώτο κιόλας τεύχος στο ''πρόγραμμα'' του περιοδικού τονίζεται: '' Η Ελληνίς δύναται να αναλάβη τον της αναπτύξεως της αγώνα μόνη, μη προσδοκούσα εν τω σταδίω τούτω το παράπαν την συνδρομή του ανδρός διότι ούτος αδιαφορεί και εν τω εγωισμώ του εν μόνο βλέπει, εν επιθυμεί και θέλει, την δουλικήν της γυναικός υποταγήν εις τα νεύματά του'' [ 8-3-1887 Εφημερίς των κυριών]. Η βασική ιδέα του πρώτου φεμινιστικού αυτού ρεύματος ήταν της χειραφέτησης και η απελευθέρωση των γυναικώνπεοβαλόταν ως προϋπόθεση αλλά και στρατηγική για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Χώρος επεξεργασίας της ιδέας της χειραφέτησης της γυναίκας υπήρξε η λογοτεχνία. Σ' αυτό το χώρο οι γυναίκες συγγραφείς εκφράζουν τα συναισθήματα τους, τα οράματα, τους πόθους τους και σκιαγραφούν το μοντέλο της απελευθερωμένης γυναίκας . Στο πρώτο μυθιστόρημα της η Παρρέν οικοδομεί το πρότυπο της χειραφετημένης. Η χειραφέτηση της γυναίκας και η συγκρότησή της σε συλλογικό υποκείμενο, θα έρθει αν η ίδια συνειδητοποιήσει ότι είναι ικανή να μεταβάλει μέσο της συλλογικής δράσης, τους όρους της κοινωνικής της ύπαρξης.
Οι συντάκτριες της Εφημερίδας των κυριών, κατανοώντας αυτήν την ανάγκη, θέτουν ως στόχο του περιοδικού: '' να αφυπνίση τη γυναίκα, να εξεγείρει το εν τη ψυχή αυτής υπολανθάνον αίσθημα της δυνάμεως, να αποδώση εις αυτήν το θάρρος και την αυτοπεποίθησιν, ην αιώνες δουλείας και βαρβαρότητας κατέπνιξαν.'' Η ριζοσπαστική τομή του περιοδικού υπήρξε το κύριο άρθρο του γραμμένο από την Παρρέν, όπου αναλύονταν η κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα από τη σκοπιά των γυναικών. Εκεί επιχειρούνταν μια προσπάθεια ανάδειξης και υπεράσπισης των γυναικείων συμφερόντων καθώς επίσης αναπτύσσονταν στρατηγικές, οι οποίες θα οδηγούσαν στη γυναικεία χειραφέτηση. Τα αιτήματα των γυναικών ιεραρχούνταν και με προσεκτικά βήματα επιδιώκονταν η διεκδίκηση τους.
Σημαντικό τμήμα του περιοδικού αποτελούσε η στήλη αλληλογραφίας με τις αναγνώστριες, οι οποίες έφταναν τις 5000, αριθμός όχι και τόσο ευκαταφρόνητος για εκείνη τη χρονική περίοδο. Η στήλη της αλληλογραφίας είναι ο χώρος που συνδέει τις συντάκτριες του περιοδικού με τις αναγνώστριες τους, ανοίγει διόδους συνεργασίας μεταξύ τους και αποτελεί μέσο σφυγμομέτρησης των αντίκτυπων που είχαν στις αναγνώστριες οι απόψεις που εκφράζονταν μέσα από τις στήλες του περιοδικού.
Η Εφημερίδα των κυριών κατάφερε να επιβιώσει 30 χρόνια. Πολλές φορές έγινε στόχος διακωμώδησης. Κατάφερε να διατηρήσει το φεμινιστικό χαρακτήρα του, παρόλο που τα τελευταία χρόνια οι κυριότερες συνεργάτριες του περιοδικού αποχώρισαν για διάφορους λόγους. '' Μια νέα γενιά γυναικών αρχίζει να ευαισθητοποιείται γύρω από τα προβλήματα της ισότητας των γυναικών χωρίς αναγκαστικά να ταυτίζεται με τις απόψεις τις εφημερίδας. Μια νέα γενιά, η οποία θα βρεθεί αντιμέτωπη με νέα διλήμματα, νέες κοινωνικές συνθήκες και νέες δυνατότητες, σε μία ιστορική συγκυρία, που διαφέρει ριζικά από την εποχή των πρώτων γυναικείων περιοδικών και η οποία, αν και καμιά φορά θεωρεί δεδομένες ή και αγνοεί τις κατακτήσεις των προκατόχων της, οφείλει σ' αυτές πολύ περισσότερα από όσα πιστεύει'' [ Βαρίκα Ελένη 1988 ].
το υπόλοιπο άρθρο εδώ http://virtualschool.web.auth.gr/1.2/youngs/Vassileiadou.htm
Τα γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα * Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 2, Αύγουστος 1998 http://www.auth.gr/virtualschool/1.2/Youngs/Vassileiadou.html
Οι παραπομπές στα άρθρα που δημοσιεύει το Virtual School, The Sciences of Education Online,
πρέπει να συμπεριλαμβάνουν τις παραπάνω πληροφορίες.
Επιμέλεια, διορθώσεις Θ. Ανθογαλίδου
Πρόλογος
Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια παρουσίαση ορισμένων βασικών ευρημάτων της γυναικείας ιστοριογραφίας ή, για να είμαστε ακριβέστεροι, της ιστορίας του γυναικείου εντύπου στην Ελλάδα κατά τον περασμένο αιώνα. Δεν προέκυψε δηλαδή από πρωτογενή έρευνα των πηγών. Ο λόγος που γράφτηκε είναι για να προβληθεί στο νεανικό κοινό η σχετική αξιόλογη εργογραφία, της οποίας ένα μέρος παρατίθεται στη βιβλιογραφία.Το ενδιαφέρον αυτής της εργογραφίας είναι πολλαπλό από επιστημονική άποψη και δεν περιορίζεται σε όσα αυτό το κείμενο καλύπτει. Εάν όμως ο αναγνώστης και η αναγνώστρια κατανοήσει ότι στην ιστορία των ανθρώπων και του πολιτισμού τους τίποτε δεν είναι αυτονόητο, το μικρό αυτό κείμενο θα έχει επιτελέσει το στόχο του και με το παραπάνω.Θα πάρετε πολύ περισσότερα, εννοείται, εάν διαβάσετε τα ίδια τα βιβλία και τα άρθρα στα οποία στηριχθήκαμε.
Tα τελευταία 30 χρόνια εμφανίστηκε ένα νέο ιστοριογραφικό πεδίο, που ονομάστηκε ιστορία των γυναικών. Η εξέλιξη αυτού του ιστορικού πεδίου έγινε σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της ιστορικής ανθρωπολογίας, η οποία προσέφερε στη γνωστική έρευνα πολλά νέα πεδία που συνδέονταν με τη σφαίρα του ιδιωτικού βίου. Μέσα σ΄ αυτά τα πλαίσια η παρουσία των γυναικών δεν μπορούσε να αγνοηθεί. Στόχος της ιστορίας των γυναικών ως ιστορίας του φύλου δε νοείται η προσπάθεια συσσώρευσης γνώσεων, που θα λειτουργήσουν προσθετικά στην ιστορία που έχει ήδη γραφτεί. Αποτελεί το πεδίο κατανόησης των τρόπων με τους οποίους λειτουργεί η ιστορία ως χώρος παραγωγής γνώσης για τα δύο φύλα. Αναδεικνύει το περιεχόμενο της έννοιας του φύλου ως κοινωνικής κατασκευής, που συγκροτείται και αναπαράγεται από ένα πλέγμα σχέσεων τόσο ανάμεσα στα φύλα όσο και στο εσωτερικό του κάθε φύλου. Η ιστορία των γυναικών συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση ότι οι σχέσεις των φύλων είναι κοινωνικά κατασκευάσματα που πρέπει και μπορούν να ανοικοδομηθούν.
Οι συγγραφείς της ιστορίας των γυναικών αντιμετώπισαν πρόβλημα πηγών. Ελάχιστα κατά τη διάρκεια των αιώνων παρουσιάζονται οι γυναίκες σε έρευνες. Τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της ιστορίας των γυναικών είναι: απομνημονεύματα, ημερολόγια, δικαστικά αρχεία, στατιστικές μελέτες. Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι η ύπαρξη γυναικείων περιοδικών σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για τη ζωή, τη θέση και τις διεκδικήσεις - αγώνες των γυναικών εκείνης της εποχής. Οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με την ιστορία των γυναικών στην Ελλάδα προσπαθώντας να βρουν πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες των γυναικών έφεραν στην επιφάνεια τη γυναικεία φωνή, έτσι όπως εκφράστηκε από τα γυναικεία περιοδικά του 19 αιώνα. Τα περιοδικά αυτά ήταν: ΘΑΛΕΙA, ΕΥΡΥΔΙΚΗ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΠΛΕΙΑΣ,ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ
Η Θάλεια - Η Θάλεια ήταν το μηνιαίο περιοδικό, που εξέδιδε στην Αθήνα η Πηνελόπη Λαζαρίδου. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 1867 και το τελευταίο, που διασώθηκε, εκδόθηκε τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Όλα τα άρθρα του περιοδικού ήταν ανυπόγραφα. Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού πιστοποιείται το γεγονός ότι, ενώ όλες οι κοινωνικές τάξεις έχουν μέσα δημοσίευσης των ιδεών τους, μόνο το γυναικείο φύλο στερείται ενός τέτοιου είδους μέσου. Στόχος κατά συνέπεια του περιοδικού είναι να γίνει το μέσο της πνευματικής ανάπτυξης των γυναικών. Αυτό θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς η πολιτική και η ηθική κατάσταση ενός λαού αντανακλάται από τη θέση που παραχωρεί ο συγκεκριμένος λαός στη γυναίκα. Τα θέματα που διαπραγματευόταν το περιοδικό ήταν τα εξής: Ο προορισμός του γυναικείου φύλου, η θέση του στην οικογένεια, η ανατροφή και η εκπαίδευση των γυναικών, η θέση των γυναικών τα αρχαιότερα χρόνια, η συμπεριφορά των γυναικών, οι ομοιότητες των δύο φύλων. Επίσης περιέχονταν και κάποιες βιβλιογραφίες. Οι βιβλιογραφίες αυτές αναφέρονταν σε περιπτώσεις γυναικών που υπήρξαν μεμονωμένες ιστορικές μορφές. Συνάμα παρουσιάζονται εκλαϊκευμένα επιστημονικές γνώσεις μέσα στα πλαίσια της προσπάθειας για πνευματική αναβάθμιση των γυναικών. Το περιοδικό αποδέχεται την διαφορετικότητα του γυναικείου φύλου . Επιδιώκει την ισότητα, αλλά όχι και την ισοτιμία των δύο φύλων. Θεωρεί ότι η διαφορετικότητα των φύλων αλληλοσυμπληρώνουν την εικόνα του ανθρώπινου είδους. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων δεν είναι διαφορές υπεροχής ή κατωτερότητας αλλά διαφορές απαραίτητες για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια τονίζεται ο σημαντικός ρόλος των γυναικών στην κοινωνία και διεκδικείται η ισότητα τους.
Η Ευρυδίκη - Η Ευρυδίκη εκδίδεται από την Αμαλία Κτενά, Λεοντιάδα, στην Κωνσταντινούπολη από το 1870 μέχρι το 1873. Τον πρώτο χρόνο εκδιδόταν σε εβδομαδιαία βάση, το δεύτερο σε πενθήμερη και τον τρίτο σε δεκαπενθήμερη. Στο περιοδικό αυτό εμφανίζονται περίπου οι ίδιες απόψεις που αναπτύσσονται και στο περιοδικό Θάλεια. Η ιδιαιτερότητα όμως αυτού του περιοδικού, αλλά και ο στόχος του, είναι η προώθηση της γυναικείας εκπαίδευσης. Για να μπορέσει να γίνει περισσότερο κατανοητή η δράση του περιοδικού πάνω στο θέμα της γυναικείας εκπαίδευσης, πρέπει να αναφερθούμε στην κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα το 19ο αιώνα, όσον αφορά τη γυναικεία εκπαίδευση. Η δημοτική, μέση και ανώτερη εκπαίδευση των αγοριών ήταν ρυθμισμένη με νομοθετικά διατάγματα [ 1834, 1836, 1837 ]. Το 1834 κατοχυρώνεται νομοθετικά το δικαίωμα της ελληνίδας για συμμετοχή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Τα ποσοστά φοίτησης των κοριτσιών στα δημοτικά σχολεία αυτής της περιόδου είναι ιδιαίτερα χαμηλά, ενώ από την άλλη πλευρά τα ποσοστά του αναλφαβητισμού είναι τεράστια κυρίως στις αγροτικές περιοχές. Σ' ολόκληρο το 19ο αιώνα η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών ήταν ιδιωτική. Κυριότερος φορέας ήταν η φιλεκπαιδευτική εταιρία. Τα σχολεία μέσης εκπαίδευσης, που απευθύνονταν στις γυναίκες και λειτουργούσαν σε όλο το 19ο αιώνα ήταν τριών ειδών:
1ο Παρθεναγωγεία: Σκοπός τους να '' καταστήσουν τας παιδευομένας καλές οικοδέσποινας και θυγατέρας.'' Η φοίτηση των κοριτσιών στα παρθεναγωγεία διαρκούσε 5 χρόνια. Το πρόγραμμα σπουδών περιελάμβανε ξένες γλώσσες, μουσική, εργόχειρα, οικιακή οικονομία. Ενώ οι ώρες που αφιερώνονταν στα μαθηματικά και αρχαία ελληνικά ήταν μειωμένες σε σχέση με τις αντίστοιχες στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης για αγόρια. Οι απόφοιτες των παρθεναγωγείων δεν είχαν δικαίωμα να γραφτούν στα ελληνικά πανεπιστήμια. Στα παρθεναγωγεία φοιτούσαν κορίτσια που προέρχονταν από τη μεγαλοαστική ή μεσοαστική τάξη.
2ο Επαγγελματικά Τμήματα: Αποτελούν την κατώτερη επαγγελματική εκπαίδευση. Οι απόφοιτες παίρνουν πτυχίο διδασκαλισσών εργόχειρων και έχουν το δικαίωμα να προσλαμβάνονται στα σπίτια των αστών ως ειδικοί παιδαγωγοί. Λειτουργούσαν τμήματα απόρων κοριτσιών κάθε ηλικίας στην υφαντική, ραπτική και προετοίμαζαν τις κοπέλες για το επάγγελμα της υπηρέτριας ή της νοσοκόμας. 3ο Διδασκαλείο: Οι κοπέλες από τα κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα είχαν μόνο μία δυνατότητα ανόδου: Να φοιτήσουν στα διδασκαλεία της φιλεκπαιδευτικής εταιρείας, για να μπορέσουν να εργαστούν ως διδασκάλισσες. Η εκπαίδευση της δασκάλας ήταν υποβαθμισμένη σε σχέση με την αντίστοιχη του δασκάλου και ως προς τα χρόνια φοίτησης και ως προς το πρόγραμμα σπουδών. Το επάγγελμα της δασκάλας ήταν το μόνο που μπορούσαν να εξασκήσουν οι μορφωμένες γυναίκες, γι' αυτό το λόγο ο αριθμός των διδασκαλισσών αυξάνεται στα τέλη του 19ου αιώνα κατακόρυφα. Οι δασκάλες αρχίζουν να αποκτούν ειδικότητες, νηπιαγωγοί, δασκάλες μουσικής. Η πρώτη νομοθετική ρύθμιση από το κράτος για τη μέση εκπαίδευση των κοριτσιών γίνεται το 1893, δηλαδή σχεδόν έναν αιώνα αργότερα από αυτήν τον αγοριών. Σύμφωνα μ' αυτήν οι βασικοί παράγοντες που καθορίζουν το περιεχόμενο της εκπαίδευσης των γυναικών είναι: Το φύλο, οι ψυχικές και σωματικές δυνάμεις τους και ο προορισμός τους.
Σε όλα τα τεύχη της Ευρυδίκης γίνεται προσπάθεια αναβάθμισης της γυναικείας εκπαίδευσης. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια περιγράφεται η κατάσταση που επικρατεί σε διάφορα παρθεναγωγεία της χώρας και γίνεται σύγκριση και ανάλυση διαφόρων εκπαιδευτικών συστημάτων του εξωτερικού [Ρωσία, Πρωσία ]. Το περιοδικό υποστηρίζει ότι τα παρθεναγωγεία υπολειτουργούν και ότι έχουν μετατραπεί σε χώρους ημιμάθειας. Ως αίτιο αυτής της κατάστασης παρουσιάζεται το γεγονός ότι η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών βρίσκεται στα χέρια ανδρών εκπαιδευτικών. Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών είναι απαραίτητο να διεξάγεται από γυναίκες εκπαιδευτικούς, όπως τονίζει το περιοδικό. Παρόλη όμως την μαχητικότητα του στον εκπαιδευτικό τομέα, το περιοδικό δεν παραλείπει να τονίσει την αναγκαιότητα της ύπαρξης και του εμπλουτισμού του μαθήματος της οικιακής οικονομίας. Προσπαθώντας να καλλιεργήσει πνευματικά τις αναγνώστριές του παρουσιάζει μια σειρά από εκλαϊκευμένες μελέτες αρχαίων συγγραφέων, καθώς και ιστοριογραφικές αφηγήσεις. Εκδίδονται ποιήματα, γίνονται αναφορές σε διάφορα μορφωτικά θέματα, εμφανίζονται παρουσιάσεις βιβλίων, ειδήσεων. Τα θέματα της μόδας και του εργόχειρου δε λείπουν, αλλά καταλαμβάνουν μικρή έκταση. Μεγάλο μέρος στις σελίδες του περιοδικού καταλαμβάνουν οι αναλύσεις για τη θέση της γυναίκας στη κοινωνία, τη φύση της και το προορισμό της, που είχαν απώτερο στόχο να υποστηρίξουν την αναγκαιότητα να αναβαθμισθεί η εκπαίδευση των γυναικών. Τονίζονται τα όρια της γυναικείας φύσης και διεκδικείται η ισότητα, αλλά όχι και η ισοτιμία μεταξύ των δύο φύλων. Η διαφορετικότητα της γυναίκας και τα όρια της φύσης της καθορίζουν την κοινωνική της θέση, την ανατροφή και την εκπαίδευση της. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η Ευρυδίκη δεν περιοριζόταν στα όρια του ελλαδικού χώρου. Ενημέρωνε τις αναγνώστριές της για τις γυναικείες κινητοποιήσεις στις Η.Π.Α. ενάντια στον πόλεμο. Το περιοδικό συνάμα πρότεινε την ίδρυση ενός γυναικείου συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη με στόχο την προώθηση των γυναικείων θέσεων.
Από τις παραπάνω ενέργειες είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς ότι η συντάκτριες του περιοδικού κατανοούσαν απόλυτα τη σημασία της συλλογικής δράσης και την θεωρούσαν απαραίτητη για την επίτευξη των στόχων τους.
Η Οικογένεια - Η Οικογένεια εκδίδεται εβδομαδιαία από το 1897 μέχρι το 1898. Η διευθύντρια του περιοδικού ήταν η 'Aννα Σερουίου. Το περιοδικό αυτό εμφανίζεται στον αντίποδα των δύο προηγούμενων. Στόχος του περιοδικού η επιστροφή της Ελληνίδας στα αγνά ελληνικά ήθη. Αντιστέκεται στις διεκδικήσεις των γυναικών για τη βελτίωση της εκπαίδευσης τους και σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνική του δραστηριότητα. Αντιμετωπίζει την εκπαιδευτική και κοινωνική αναβάθμιση των γυναικών ως την αρχή πολλών δεινών, που θα οδηγήσουν στην καταστροφή του Ελληνικού έθνους. Η εκδότρια του περιοδικού συνεργάζεται και επιστρατεύει πολλούς λογίους της εποχής, για να μπορέσει πειστικότερα να στηρίξει τις απόψεις της. Κατά συνέπεια οι γυναίκες που αρθρογραφούν στο περιοδικό το πλαισιώνουν διακοσμητικά και προσφέρουν τα προσχήματα στους άνδρες αρθρογράφους να αναπτύξουν έναν απροκάλυπτο λόγο μισογυνισμού, που επικαλύπτεται και δικαιολογείται μέσα στα πλαίσια του εθνικισμού και της πίστης στο τρίπτυχο πατρίδα θρησκεία οικογένεια. Σύμφωνα με τις θέσεις του περιοδικού ο φυσικός χώρος της γυναίκας την θέλει αποκλεισμένη μέσα στα όρια της οικογενειακής εστίας. Οποιαδήποτε επιδίωξη εκπαιδευτικής αναβάθμισης και κοινωνικής ανόδου της γυναίκας την μετατρέπει σε άσπλαχνη και άμυαλη μητέρα, αλλά και υπονομεύτρια της εθνικής ενότητας. Το κυρίαρχο σύνθημα που επικρατεί είναι '' η ελληνίς δια της οικογένειας και εν τη οικογένεια.'' Στο περιοδικό αναπτύσσεται μια έντονη τάση αρχαιολατρίας και επιχειρείται η σύνδεση της γυναίκας με το θρησκευτικό στοιχείο. Οι λέξεις χειραφέτηση και αυτονομία παίρνουν αρνητική χροιά, που αγγίζει τα όρια της γελοιοποίησης. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα: ''Αν όμως θέλητε να πηγαίνετε εις τας γαλλίδας ράπτριας να σας ενδύουν ως το demi-monde, να πηγαίνετε εις τα restaurants να δειπνήτε decoletees μέχρι οσφύος μιμούμεναι πολλάς της εσπερίας, να καπνίζητε ως αι νεωτερίζουσαι και να διεκδικήτε τα δικαιώματά σας τα εκλογικά, τότε μη λέγεσθε ελληνίδες�'' [ανώνυμος λόγιος 15 Μαρτίου 1897.]
Η Πλειάς - Η Πλειάς ήταν το μέσο δημοσίευσης των ιδεών του συλλόγου κυριών ''Εργάνη Αθήνα'', που ιδρύθηκε το 1896. Το περιοδικό αυτό κυκλοφορούσε τρεις φορές το χρόνο από το 1896 μέχρι το 1900. Στόχοι του περιοδικού σύμφωνα με το πρώτο τεύχος ήταν οι εξής: α) Η μόρφωση του ελληνικού σπιτιού σύμφωνα με τις ελληνικές παραδόσεις. β) Η κατάργηση της άσκοπης πολυτέλειας στην ενδυμασία. γ) Η χρησιμοποίηση ελληνικών προϊόντων στην ελληνική βιοτεχνία. δ) Η διαπαιδαγώγηση της ελληνίδας στις πόλεις και στα χωριά, με απώτερο σκοπό την άσκηση των θρησκευτικών και των φιλανθρωπικών τους καθηκόντων, αλλά και την ενίσχυση της φιλοπατρίας τους.
�μεση είναι η σχέση των περιοδικών Πλειάς και Οικογένεια, καθώς η 'Aννα Σερουίου ήταν μέλος του συλλόγου κυριών ''Εργάνη Αθήνα''. Η ίδια μάλιστα παρουσιάζει πλούσια αρθρογραφία στην Πλειάδα. Η θεματολογία του περιοδικού είναι αντίστοιχη μ' αυτήν της Οικογένειας: έντονη αρχαιολατρία, προβολή του θρησκευτικού στοιχείου, τονισμός της αναγκαιότητας η γυναίκα να παραμείνει μέσα στα όρια της οικογένειας. Η ιδιαιτερότητα της Πλειάδος συνίσταται στο γεγονός ότι δίνει έμφαση στα φιλανθρωπικά καθήκοντα της ελληνίδας ως μητέρας και συζύγου. Το περιοδικό στοχεύει στην ίδρυση συλλόγων σε πανελλαδικό επίπεδο, που θα προωθήσουν τη γυναικεία χειροτεχνία και την ίδρυση φιλανθρωπικών ασύλων σε όλα τα επαρχιακά κέντρα.
Θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό να εξετάσουμε ποια ήταν η δραστηριότητα των αστών γυναικών εκείνης της εποχής, όσον αναφορά τη φιλανθρωπία, μια που αυτή η κοινωνική δραστηριότητα εμφανίζεται ως επιτακτική ανάγκη από όλα σχεδόν τα τότε γυναικεία περιοδικά. Θα κατανοήσουμε από αυτήν τη σύντομη αναφορά ότι η φιλανθρωπία ήταν απαραίτητη δραστηριότητα για τις αστές εκείνη τη χρονική περίοδο, διότι αποτελούσε τη μόνη μορφή συλλογικής δραστηριότητάς τους.Την περίοδο της δεκαετίας 1870-1880, περίοδο αστικοποίησης της Αθήνας και βιομηχανικής ανάπτυξης, οι γυναίκες καλούνται ν' αναλάβουν τη θεραπεία της πάσχουσας κοινωνίας. Η ιδιωτική φιλανθρωπική δραστηριότητα αποτελούσε επιτακτική ανάγκη, καθώς η απουσία μίας κοινωνικής πολιτικής από το μέρος του ελληνικού κράτους ήταν αισθητή. Η εικόνα της μητέρας παιδαγωγού καθορίζεται αποφασιστικά από αυτήν της φιλάνθρωπης γυναίκας. Η ίδρυση του ορφανοτροφείου κοριτσιών ''Αμαλείον'' το 1855 από τη φιλανθρωπική εταιρία κυριών υπήρξε η πρώτη σημαντική φιλανθρωπική δράση των γυναικών. Οι γυναίκες αναπτύσσουν πολυάριθμες πρωτοβουλίες αλλά το ενδιαφέρον τους θα το απορροφήσει κυρίως η φιλανθρωπική τους δράση, που απευθύνεται στις γυναίκες και τα κορίτσια του λαού: υπηρέτριες, εργάτριες, νοικοκυρές φτωχών οικογενειών. Η φιλανθρωπική δραστηριότητα των γυναικών επιχείρησε να ενθαρρύνει την ενασχόληση των γυναικών με τις γυναικείες τέχνες μέσο της δημιουργίας κατάλληλών θεσμών. Εισάγεται μέσα σ' αυτά τα πλαίσια στο ορφανοτροφείο ''Αμαλείον'' η διδασκαλεία και η πρακτική άσκηση των κοριτσιών στις γυναικείες τέχνες. Ιδρύεται το 1872 ο σύλλογος κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως, που θα αναλάβει την οργάνωση της διδασκαλίας και της παραγωγής γυναικείων έργων μέσα στα πλαίσια του εργαστηρίου των απόρων γυναικών. Στο εργαστήριο απόρων γυναικών λειτουργούν τμήματα πλεκτικής, υφαντικής, αχυροπλοκίας, ψαθουργίας. Οι μαθητευόμενες είχαν ηλικία μεταξύ 12 και 35 χρόνων και διακρίνονταν σε μαθητευόμενες και εργάτριες. Προκειμένου ν' αναπτύξουν το πνεύμα του ανταγωνισμού ανάμεσα στις εργάτριες, οι υπεύθυνες των εργαστηρίων αντάμειβαν εκείνες που διακρίνονται στη σεμνότητα, καθαριότητα καθώς και '' για το ποιόν και ποσόν'' της εργασίας τους. Παράλληλα όμως με την αμειβόμενη εργασία οι υπεύθυνες του εργαστηρίου θα επιμείνουν ιδιαίτερα στην ηθική εκπαίδευση και θα αναλάβουν τη χριστιανική διαπαιδαγώγηση των εργατριών.
Η αύξηση του υπηρετικού προσωπικού συνδέεται με την άνοδο της αστικής τάξης. Στην Αθήνα του 1870 το 7% του πληθυσμού ήταν κοπέλες 10-20 χρόνων, που προέρχονταν από τις Κυκλάδες και εργάζονταν στα σπίτια αστικών οικογενειών ως υπηρέτριες. Η σκιαγράφηση του πορτρέτου της υπηρέτριας παρουσιάζεται δύσκολη. Από τη μία παρουσιάζεται αθώα αντιμέτωπη με πολυάριθμες ηθικές και υλικές δυσκολίες και από την άλλη η παρουσία τους είναι ύποπτη, απειλητική, πηγή αναταραχής, που επιβάλλει την ανάγκη στενής επιτήρησης. Αυτή ήταν η γνώμη ακόμα και των φεμινιστριών εκείνης της χρονικής περιόδου. Αναγνωρίζοντας την απουσία στοιχειώδους κοινωνικής πρόνοιας η Παρρέν, σε συνεργασία με γνωστές για τη φιλανθρωπική τους δράση Αθηναίες, ιδρύουν το άσυλο της Αγίας Αικατερίνης, που είχε ως στόχο ''την ηθική και φυσική προστασία των υπηρετριών και των εργατριών. Στο άσυλο έβρισκαν στέγη και τροφή [ με αντίτιμο 0,75 δραχμές την ημέρα] οι κοπέλες που έφθαναν από τα χωριά τους, για να αναζητήσουν μια θέση εργασίας ως υπηρέτριες ή μέχρι την ανεύρεση νέας εργασίας σε περίπτωση απόλυσής τους. Κατά την περίοδο παραμονής στο άσυλο, οι υπεύθυνες φρόντιζαν την ηθικοποίηση της συμπεριφοράς των κοριτσιών. Επειδή όμως η επίτευξη αυτού του στόχου φαινόταν από την διάρκεια παραμονής των υπηρετριών στα σπίτια, η διευθύντρια του ασύλου επισκέπτονταν δύο φορές το μήνα τις οικοδέσποινες των σπιτιών, για να πληροφορηθεί για την αγωγή των κοριτσιών. Οι υπεύθυνες του ασύλου εγκαθίδρυσαν μια σειρά ανταμοιβών για εκείνες τις υπηρέτριες που παρέμεναν περισσότερο καιρό σε ένα σπίτι. Η ίδρυση του ασύλου συνέβαλε στην εξυπηρέτηση των οικογενειών των μέσων στρωμάτων της Αθήνας, καθώς τους παρείχε υπηρετικό προσωπικό κατάλληλα εκπαιδευμένο.
Το 1889 ιδρύθηκε το Κυριακάτικο σχολείο των γυαναικών και κορασίων από την Καλλιρρόη Παρρέν και τις συνεργάτιδές της. Το σχολείο αυτό συνέβάλε αποφασιστικά στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού των φτωχών γυναικών. Η διδασκαλεία τις Κυριακές περιελάμβανε την εκμάθηση γραφής, ανάγνωσης, αριθμητικής, ιστορίας, χριστιανικής ηθικής, οικιακής οικονομίας, αρχών υγιεινής. Το σχολείο αυτό δεν πρόσφερε μόνο στοιχειώδη μόρφωση, αλλά και ηθική και χριστιανική αγωγή. Θέλησε να μετατρέψει τις γυναίκες του λαού σε '' αποστόλους εκπολιτισμού''. Το περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης είχε ως στόχο τη δημιουργία πατριωτισσών γυναικών, κατάλληλα πεοετοιμασμένων για την ανατροφή καλών πολιτών.
Εφημερίς των κυριών - Η έκδοση της Εφημερίδας των κυριών σηματοδοτεί την έναρξη μίας νέας περιόδου του γυναικείου λόγου. Το πρώτο τεύχος εκδίδεται το 1887 και το τελευταίο το 1917. Το περιοδικό καταφέρνει να επιβιώσει 20 χρόνια ως εβδομαδιαίο και 10 χρόνια ως δεκαπενθήμερο. Η μακροβιότητα του περιοδικού σε σύγκριση με τις βραχύβιες εκδόσεις των υπολοίπων γυναικείων περιοδικών εξασφάλισε μια ανάσα πνοής και ελπίδας για τη συλλογική έκφραση του γυναικείου λόγου της περιόδου αυτής, καθώς οι αναγνώστριες του περιοδικού φτάνουν τις 5000. Την εύθηνη για την έκδοση του περιοδικού έχει η Καλλιρρόη Παρρέν, σημαντική γυναικεία προσωπικότητα της εποχής. Ήταν απόφοιτη του Αρσακείου και εργάστηκε πολλά χρόνια ως διευθύντρια σε αρκετά παρθεναγωγεία της χώρας. Ο άνδρας της, Ιωάννης Παρρέν, ήταν διευθυντής του Αθηναϊκού πρακτορείου. Η Εφημερίδα των κυριών αποτέλεσε το πρώτο γυναικείο περιοδικό, του οποίου η συντακτική επιτροπή περιελάμβανε μόνο γυναίκες. Συνεργάτιδες της Παρρέν σ' αυτήν την προσπάθειά της ήταν η Σαπφώ Λεοντιάδου, συνεργάτρια ήδη του περιοδικού ΄΄Ευρυδίκη'' και η Αικατερίνη Σαμαρατίδου, εγγονή της εκδότριας της Κυψέλης. Η εκδότρια του περιοδικού συνάπτει συμμαχίες με άνδρες διανοούμενους, συμμαχίες απαραίτητες για την επιβίωση του περιοδικού. Η Εφημερίδα των κυριών αποτελεί το μοναδικό γυναικείο περιοδικό εκείνης της περιόδου, που σχεδιάζει στρατηγικές που θα οδηγήσουν στη γυναικεία χειραφέτηση. Τα βήματα που ακολουθούνται είναι προσεκτικά, αργά αλλά σταθερά, μέσα στα πλαίσια μίας κοινωνίας που αντιστέκεται ν' αναγνωρίσει τη γυναίκα ως ισότιμο μέλος της. Διεκδικούν αρχικά το δικαίωμα της γυναίκας στο γραπτό λόγο, δικαίωμα όχι απαραίτητα αυτονόητο για την εποχή εκείνη, καθώς το γράψιμο θεωρούνταν κατεξοχήν ανδρικό οχυρό.
Η άποψη της εποχής ήταν ότι, όταν οι γυναίκες γράφουν, πρέπει να παραμένουν στα όρια που ορίζει το φύλο τους. Η πένα τους οδηγείται από τη γυναικεία φύση τους και κατά συνέπεια τα γραπτά τους θα πρέπει να παρουσιάζουν άλλοτε μια αγαθή και χαριτωμένη εικόνα και άλλοτε μια επιπόλαια εικόνα. Ενδεικτική ήταν η διαμάχη της Καλλιρρόης Παρρέν και του Εμμανουήλ Ροίδη, εκπροσώπου της κυρίαρχης γνώμης της τότε κοινωνίας. Η διαμάχη ξεκινάει τον Απρίλη του 1896, όταν ο Ροίδης, με αφορμή την έκδοση της συλλογής των διηγημάτων της Παπαδοπούλου, εκθέτει τις απόψεις του για τις ελληνίδες συγγραφείς. Υποστηρίζει ότι, όταν γράφουν οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να κινούνται στα όρια που τους προσδιορίζει το φύλο τους: η γυναικεία φύση πρέπει να δηλώνεται σε κάθε γυναικείο έργο. Όταν υπερβούν τα όρια του φύλου τους, οι γυναίκες γίνονται γελοίες. Αυτές που εξασκούν ''ανδρικά'' επαγγέλματα (όπως γιατρού και δικηγόρου) αγγίζουν τα όρια της γελοιότητας. Αναφέρει ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι γυναίκες αντιτάχθηκαν στην ισότητα και στην εξίσωση των δύο φύλων. Οι ''φρόνιμες'' είναι αυτές που αποδέχονται ό,τι οΠρουντόν αποφάνθηκε, ότι δηλαδή ''δύο επαγγέλματα υπάρχουν για τις γυναίκες, το νοικοκυριό και η πορνεία". Ο Ροίδης δίνει έμφαση στην ορθότητα αυτής της άποψης, υποστηρίζοντας ότι την ίδια γνώμη είχαν και οι αρχαίοι έλληνες για τη λειτουργία των γυναικών και τα επαγγέλματα που μπορούν να εξασκήσουν στα όρια της ελληνικής κοινωνίας. Θεωρεί ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει γυναικείο ζήτημα. Ένας από τους κυριότερους λόγους για τον οποίο, όπως αναφέρει, οι γυναίκες δεν πρέπει να γράφουν, αποτελεί το γεγονός ότι τα ανδρικά συγγραφικά ελαττώματα γίνονται οξύτερα στα γραπτά μίας γυναίκας. Τέλος εκθειάζει το έργο της Παπαδοπούλου, γιατί διατηρεί κατά την άποψη του τις γυναικείες αρετές. Η απάντηση σ' αυτό το άρθρο ήρθε από την ίδια την Παρρέν με 4 άρθρα, που δημοσιεύτηκαν στην Εφημερίδα των κυριών. Η Παρρέν επιτίθεται προσωπικά στον Ροίδη λέγοντας ότι δεν έχει ιδέα από τις γυναίκες και κατηγορώντας τον ότι δημοσιεύει στις εφημερίδες τα απομεινάρια της πνευματικής του παραγωγής. Περιγράφει το Ροίδη ως φύλακα άγγελο του παλαιού καθεστώτος. Θεωρεί ότι ο τύπος της γυναίκας που περιγράφει ο Ροίδης στο άρθρο του είναι ανύπαρκτος και ότι οι απόψεις του είναι αναχρονιστικές και δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Καταδικάζει το Ροίδη, γιατί ούτε λίγο ούτε πολύ υποστηρίζει ότι οι γυναίκες που εργάζονται είναι πουτάνες. Τονίζει η ίδια ότι τα γλωσσικά προβλήματα που εμφανίζουν στα γραπτά τους οι ελληνίδες λογοτέχνες οφείλονται στο γεγονός ότι δε γίνονται δεκτές στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Τέλος τον κατηγορεί ότι δεν έχει διαβάσει καν τα έργα των γυναικών που κρίνει και καταγγέλλει την αδυναμία του να δώσει απάντηση στην κριτική που του ασκήθηκε από τις γυναίκες. Το αποτέλεσμα αυτής της διαμάχης ήταν η διεξαγωγή μιας σειράς συνεντεύξεων από το Δημήτρη Χατζόπουλο με θέμα το δικαίωμα της ελληνίδας στο γραπτό λόγο. Σ' αυτή τη συνέντευξη πήραν μέρος πέντε γυναίκες και ο Ροίδης. Από τη συνέντευξη προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα: Άλλες γυναίκες έρχονται σε αντίθεση με τον Ροίδη, άλλες γυναίκες εμφανίζονται μετριοπαθείς ως προς τις απόψεις τους και μία γυναίκα δεν παίρνει θέση. Ο Ροίδης εκφράζει την απορία του για τις διαμαρτυρίες των γυναικών, καθώς θεωρεί ότι το άρθρο του υμνεί το γυναικείο φύλο. Ένα άλλο σημαντικό αποτέλεσμα της διαμάχης αυτής ήταν η μελέτη που δημοσίευσε ο Βλάσης Γαβριηλίδης με τίτλο "Αι γυναίκες" στην εφημερίδα Ακρόπολη. Στην μελέτη του αυτή υποστηρίζει ότι η άποψη πως η γυναίκα δεν έχει τίποτα το κοινό με τον άνδρα ταλαιπωρεί αιώνες το ανθρώπινο γένος. Καταγγέλλει το γάμο, ο οποίος δεν απέχει πολύ από την αγοροπωλησία. Προβλέπει την κατάργηση της προίκας, αναφέρει ότι επιστημονικά έχει αποδειχθεί ότι ο εγκέφαλος της γυναίκας δεν είναι κατώτερος από αυτόν του άνδρα, προβλέπει ότι η γυναικεία ισότητα είναι ζήτημα χρόνου. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης συζητιέται στον πνευματικό κόσμο της Αθήνας. Επίσης διαφαίνεται ότι οι γυναίκες διαφοροποιούνται ως προς τον τρόπο δράσης, άλλες θεωρούν ότι οι διεκδικήσεις των γυναικών θα έρθουν μέσα από έναν κοινό αγώνα, άλλες δίνουν έμφαση στην ατομική προσπάθεια. Συνάμα η άποψη που επικρατεί την χρονική εκείνη περίοδο [η οποία εκφράζεται μέσο του Ροίδη] ταυτίζει τη γυναίκα με τη φύση και τον άνδρα με τον πολιτισμό.
Πέρα από την υπεράσπιση του δικαιώματος της Ελληνίδας στο γραπτό λόγο, που μετουσιώνεται σε πράξη, καθώς γυναίκες λογοτέχνες δημοσιεύουν τα έργα τους στα τεύχη του περιοδικού (η λογοτεχνία που το1887 αντιπροσωπεύει το 18,5 % της ύλης περνάει στα 67,75% το 1902 και φτάνει το 83,25% το 1907), άλλα θέματα που απασχόλησαν την εφημερίδα των κυριών ήταν η γυναικεία εκπαίδευση και η γυναικεία εργασία. Οι συντάκτριες του περιοδικού διεκδικούν την αναβάθμιση της γυναικείας εκπαίδευσης και τονίζουν την ανάγκη της εισαγωγής των γυναικών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στηρίζουν αυτή τους τη θέση στη δημιουργία του προτύπου της ελληνίδας, η οποία, εάν μορφωθεί, θα μπορέσει να προσφέρει στην πατρίδα άριστους πολίτες. Καταγγέλλουν τη χαμηλή εκπαιδευτική προσφορά των παρθεναγωγείων και την ταυτίζουν με την ύπαρξη ανδρών εκπαιδευτικών σ' αυτά. Πιστοποιούν την πληθώρα διδασκαλισσών ικανών να διδάξουν στα παρθεναγωγεία και απαιτούν να καταληφθούν οι εκπαιδευτικές θέσεις στα ιδρύματα της μέσης εκπαίδευσης των κοριτσιών από αυτές. Οι συντάκτριες όμως του περιοδικού δεν αρθρογραφούν απλά, αλλά μετουσιώνουν σε πράξη τις ιδέες τους. Ιδρύουν το Κυριακάτικο σχολείο των γυναικών και των κορασιών [εκτενέστερη αναφορά έγινε παραπάνω] συμβάλλοντας μ 'αυτόν τον τρόπο αποφασιστικά στη εξάλειψη του γυναικείου αναλφαβητισμού, που ανερχόταν σε τεράστια ποσοστά την περίοδο εκείνη. Παράλληλα με τη διεκδίκηση για καλύτερες εκπαιδευτικές ευκαιρίες εμφανίζεται και η διεκδίκηση στον τομέα της εργασίας για τις γυναίκες. Τονίζεται η ύπαρξη μιας μεγάλης ομάδας γυναικών, οι οποίες ήταν άπορες, χωρίς προστασία και χωρίς να έχουν καμία ελπίδα να παντρευτούν, άρα να αποκατασταθούν οικονομικά, καθώς εκείνη την εποχή απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύναψη γάμου αποτελούσε η ύπαρξη προίκας. Αυτές λοιπόν οι γυναίκες, για να μπορέσουν να επιβιώσουν και ταυτόχρονα να μπορέσουν να μαζέψουν χρήματα για την προίκα τους, έπρεπε να εργαστούν. Ούτε και σ' αυτόν τον τομέα οι συντάκτριες του περιοδικού μένουν άπραγες: Όπως αναφέραμε παραπάνω, ίδρυσαν το άσυλο της Αγίας Αικατερίνης και το εργαστήριο απόρων γυναικών. Έκπληξη προκαλεί η στάση των πρώτων φεμινιστριών αναφορικά με τις υπηρέτριες. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που η ίδια η Καλλιρρόη Παρρέν σκιαγραφεί το πορτρέτο των υπηρετριών: '' Γυναίκες αστοιχείωτοι, αμόρφωτοι, άνευ ουδενός χαλίνου, άνευ ουδεμίας προστασίας εν στιγμή δυστυχίας, άνευ της ελαχίστης θρησκευτικής και ηθικής μορφώσεως, χειραφετούνται από της νεωτάτης αυτών ηλικίας... Η αεργία των, ο πολυτελής πολυδάπανος και απολαυστικός βίος των κυριών των, η αδιαφορία των περί την οικιακήν οικονομίαν, η μετ' άλλων υπηρετριών και υπηρετών πάσης προελεύσεως επιμιξία, τας καθιστώσιν ανήθικους, φλύαρους, ραδιούργους, σπατάλους, αυθάδεις�'' [ Παρρέν, Εφημερίς των κυριών 10 Σεπτεμβρίου 1889] Η στάση αυτή των φεμινιστριών, που μάχονται για τη γυναικεία χειραφέτηση και την υπεράσπιση του γυναικείου δικαιώματος στην εργασία, γεννά μια σειρά από ερωτηματικά. Για ποιο λόγο η διεκδίκηση για ένταξη στην ανθρώπινη κοινότητα να αποκλείει ένα μεγάλο μέρος εργαζόμενου γυναικείου πληθυσμού� Διαφαίνεται ένας ταξικός ρατσισμός εις βάρος των υπηρετριών εκείνης της εποχής, ο οποίος ίσως γίνεται περισσότερο κατανοητός, αν λάβουμε υπόψη ότι το υπηρετικό προσωπικό ήταν ο μόνος τομέας στον οποίο ασκούσαν απόλυτη εξουσία οι ελληνίδες αστές.
Κύριος στόχος του περιοδικού φαίνεται να είναι η αυτοχειραφέτηση των γυναικών. Από το πρώτο κιόλας τεύχος στο ''πρόγραμμα'' του περιοδικού τονίζεται: '' Η Ελληνίς δύναται να αναλάβη τον της αναπτύξεως της αγώνα μόνη, μη προσδοκούσα εν τω σταδίω τούτω το παράπαν την συνδρομή του ανδρός διότι ούτος αδιαφορεί και εν τω εγωισμώ του εν μόνο βλέπει, εν επιθυμεί και θέλει, την δουλικήν της γυναικός υποταγήν εις τα νεύματά του'' [ 8-3-1887 Εφημερίς των κυριών]. Η βασική ιδέα του πρώτου φεμινιστικού αυτού ρεύματος ήταν της χειραφέτησης και η απελευθέρωση των γυναικώνπεοβαλόταν ως προϋπόθεση αλλά και στρατηγική για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Χώρος επεξεργασίας της ιδέας της χειραφέτησης της γυναίκας υπήρξε η λογοτεχνία. Σ' αυτό το χώρο οι γυναίκες συγγραφείς εκφράζουν τα συναισθήματα τους, τα οράματα, τους πόθους τους και σκιαγραφούν το μοντέλο της απελευθερωμένης γυναίκας . Στο πρώτο μυθιστόρημα της η Παρρέν οικοδομεί το πρότυπο της χειραφετημένης. Η χειραφέτηση της γυναίκας και η συγκρότησή της σε συλλογικό υποκείμενο, θα έρθει αν η ίδια συνειδητοποιήσει ότι είναι ικανή να μεταβάλει μέσο της συλλογικής δράσης, τους όρους της κοινωνικής της ύπαρξης.
Οι συντάκτριες της Εφημερίδας των κυριών, κατανοώντας αυτήν την ανάγκη, θέτουν ως στόχο του περιοδικού: '' να αφυπνίση τη γυναίκα, να εξεγείρει το εν τη ψυχή αυτής υπολανθάνον αίσθημα της δυνάμεως, να αποδώση εις αυτήν το θάρρος και την αυτοπεποίθησιν, ην αιώνες δουλείας και βαρβαρότητας κατέπνιξαν.'' Η ριζοσπαστική τομή του περιοδικού υπήρξε το κύριο άρθρο του γραμμένο από την Παρρέν, όπου αναλύονταν η κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα από τη σκοπιά των γυναικών. Εκεί επιχειρούνταν μια προσπάθεια ανάδειξης και υπεράσπισης των γυναικείων συμφερόντων καθώς επίσης αναπτύσσονταν στρατηγικές, οι οποίες θα οδηγούσαν στη γυναικεία χειραφέτηση. Τα αιτήματα των γυναικών ιεραρχούνταν και με προσεκτικά βήματα επιδιώκονταν η διεκδίκηση τους.
Σημαντικό τμήμα του περιοδικού αποτελούσε η στήλη αλληλογραφίας με τις αναγνώστριες, οι οποίες έφταναν τις 5000, αριθμός όχι και τόσο ευκαταφρόνητος για εκείνη τη χρονική περίοδο. Η στήλη της αλληλογραφίας είναι ο χώρος που συνδέει τις συντάκτριες του περιοδικού με τις αναγνώστριες τους, ανοίγει διόδους συνεργασίας μεταξύ τους και αποτελεί μέσο σφυγμομέτρησης των αντίκτυπων που είχαν στις αναγνώστριες οι απόψεις που εκφράζονταν μέσα από τις στήλες του περιοδικού.
Η Εφημερίδα των κυριών κατάφερε να επιβιώσει 30 χρόνια. Πολλές φορές έγινε στόχος διακωμώδησης. Κατάφερε να διατηρήσει το φεμινιστικό χαρακτήρα του, παρόλο που τα τελευταία χρόνια οι κυριότερες συνεργάτριες του περιοδικού αποχώρισαν για διάφορους λόγους. '' Μια νέα γενιά γυναικών αρχίζει να ευαισθητοποιείται γύρω από τα προβλήματα της ισότητας των γυναικών χωρίς αναγκαστικά να ταυτίζεται με τις απόψεις τις εφημερίδας. Μια νέα γενιά, η οποία θα βρεθεί αντιμέτωπη με νέα διλήμματα, νέες κοινωνικές συνθήκες και νέες δυνατότητες, σε μία ιστορική συγκυρία, που διαφέρει ριζικά από την εποχή των πρώτων γυναικείων περιοδικών και η οποία, αν και καμιά φορά θεωρεί δεδομένες ή και αγνοεί τις κατακτήσεις των προκατόχων της, οφείλει σ' αυτές πολύ περισσότερα από όσα πιστεύει'' [ Βαρίκα Ελένη 1988 ].
το υπόλοιπο άρθρο εδώ http://virtualschool.web.auth.gr/1.2/youngs/Vassileiadou.htm
No comments:
Post a Comment